چرا زبان لاتین یک زبان مرده است؟

زبان لاتین یکی از کهن‌ترین و تأثیرگذارترین زبان‌های تاریخ بشری است که قرن‌ها به‌عنوان زبان رسمی امپراتوری روم، علوم، فلسفه و حتی کلیسا به کار می‌رفت. با این حال، امروزه از آن با عنوان «زبان مرده» یاد می‌شود. در این پست به بررسی دلایل آن خواهیم پرداخت.

ریشه‌های لاتین: کجا و چه زمانی بیشترین استفاده را داشت؟ زبان لاتین بخشی از خانواده‌ی زبان‌های هندواروپایی است. نخستین استفاده‌ی شناخته‌شده از لاتین به قرن ششم پیش از میلاد بازمی‌گردد؛ جایی که روی یک سنجاق شنل، کتیبه‌ای نوشته شده بود: «Manios me fhefhaked Numasioi» که به معنای «مانیوس مرا برای نومریوس ساخت» است. مشخص شده که این نوشته از سوی گروه کوچکی از مردمی بوده که به لاتین سخن می‌گفتند و در نزدیکی رودخانه‌ی «تیبر» سفلی زندگی می‌کردند. گمان می‌رود لاتین مستقیماً از زبان یونانی مشتق شده باشد. نخستین آثار مکتوب شناخته‌شده‌ی لاتین مربوط به ۲۵۰ تا ۱۰۰ پیش از میلاد است. از آن زمان، با قدرت‌گیری سیاسی روم، استفاده‌ی گفتاری از لاتین افزایش یافت؛ ابتدا در ایتالیا و سپس در بیشتر اروپای غربی و بخش‌هایی از سواحل آفریقا. در دوره‌ی کلاسیک لاتین، سه گونه‌ی اصلی از آن شکل گرفت: لاتین کلاسیک نوشتاری. لاتین کلاسیک خطابی (برای سخنرانی‌های عمومی). لاتین عامیانه‌ی روزمره (برای گفت‌وگوی عادی). این لاتین عامیانه بود که بیشترین تغییرات را تجربه کرد، چرا که به‌طور مداوم از شکل کلاسیک فاصله گرفت و به چیزی تکامل یافت که «لاتین عامیانه» نامیده می‌شد. در دوران امپراتوری روم، بسیاری از زبان‌های «رمانس» امروزی از دل همین لاتین عامیانه پدید آمدند. در سراسر قرون وسطی و شاید تا همین اواخر، لاتین عمدتاً در ادبیات و دین مورد استفاده قرار می‌گرفت و به‌سرعت به‌عنوان نمادی از جایگاه اجتماعی شناخته شد. اگر کسی می‌توانست لاتین بخواند و بنویسد، فردی تحصیل‌کرده (و شاید برتر از دیگران؟!) به شمار می‌آمد. این نگرش دست‌کم از ۲۰۰ پیش از میلاد وجود داشت، زمانی که لاتین به‌عنوان «زبان خانواده‌های اصیل» شناخته می‌شد.

لاتین چه زمانی استفاده‌ی عمومی خود را از دست داد؟ زبان لاتین به‌طور ناگهانی از بین نرفت و ناپدید نشد. این زبان به‌تدریج و در گذر زمان از کاربرد روزمره فاصله گرفت – و با این حال، ما هنوز هم آثار ادبی لاتین را در اختیار داریم! ۲۰۰ تا ۵۰۰ میلادی – مرگ لاتین عامیانه همان‌طور که گفتیم، لاتین به شکل‌های گوناگونی تکامل یافت. برای نمونه، قبایل شناخته‌شده‌ی سزار، سیسرو، ویرژیل و تاسیتوس آثار ادبی مشهوری نوشتند که تقریباً سبکشان را به‌عنوان زبان ادبی تثبیت کرد و این امر، فاصله‌ای از لاتین عامیانه ایجاد نمود. پژوهشگران می‌گویند که میان سال‌های ۲۰۰ تا ۵۰۰ میلادی آثار دیگری نیز پدید آمدند که مشتقاتی نزدیک به لاتین کلاسیک بودند؛ برخی از آن‌ها عمداً به الگوهای گفتاری روزمره نزدیک‌تر نوشته شده بودند. ۷۶۸ تا ۸۱۴ میلادی – احیای لاتین با شارلمانی تاریخ‌نگاران بر این باورند که لاتین واقعاً در حدود سال‌های ۶۰۰ تا ۷۵۰ میلادی به یک زبان مُرده تبدیل شد. این مسئله با افول امپراتوری روم هم‌زمان بود؛ جایی که تعداد کمی از مردم توانایی خواندن داشتند، و زبان‌های گفتاری ایتالیایی، فرانسوی و اسپانیایی به‌سرعت در حال تحول بودند. در این زمان، لاتین عمدتاً در زمینه‌های مذهبی مانند کلیسای کاتولیک رومی و در میان راهبان ایرلندی نوشته، خوانده و صحبت می‌شد. با این حال، در دوره‌ای کوتاه، لاتین دوباره جان گرفت؛ چرا که امپراتور روم، شارلمانی، آموزش را امری نیکو دانست و به ترویج یادگیری و استفاده از لاتین پرداخت. اواسط دهه ۱۳۰۰ – طاعون، دانشمندان لاتین‌دان را از میان برد با مرگ او، دوباره کاربرد لاتین کاهش یافت، اما لاتین نوشتاری همچنان آموزش داده می‌شد. در میانه قرن چهاردهم، طاعون سیاه – مرگبارترین همه‌گیری در تاریخ بشر – بسیاری از دانشمندان و استادان را از بین برد و تأثیر منفی گسترده‌ای بر کل نظام آموزشی بر جای گذاشت. در همین دوران، شاعر ایتالیایی «پترارک» به این نتیجه رسید که اساساً همه‌ی کسانی که پیش از او از لاتین استفاده کرده بودند، نادان بوده‌اند – و همین نگاه، رنسانس دیگری را به همراه آورد. قرن‌های ۱۵ و ۱۶ – رنسانس و شکوفایی دوباره‌ی لاتین این رنسانس در ایتالیا آغاز شد، سپس به فرانسه و در نهایت به بریتانیا رسید، جایی که شمار بیشتری از مردم شروع به خواندن آثار لاتین نویسندگان کلاسیک کردند. همچنین در همین دوران (۱۴۵۰ تا ۱۶۰۰) پیشرفت‌های بزرگی در علم رخ داد و برای نظم‌بخشیدن به یافته‌ها و تشویق پژوهش‌های بین‌المللی، اصطلاحات علمی لاتین تثبیت شد. از اواسط دهه ۱۹۶۰ تا امروز – افول نهایی از این مقطع و تا قرن نوزدهم، برای همه‌ی کسانی که وارد دانشگاه می‌شدند (مردانی سفیدپوست و برخوردار از امتیازات اجتماعی) یادگیری زبان لاتین – و همچنین یونانی – اجباری بود. اما وقتی دهه ۶۰ میلادی فرارسید و موج صلح و عشق در میان نسل جوان گسترش یافت، آنان تصمیم گرفتند کارهای بهتری از یادگیری لاتین دارند – و این امر اساساً منجر به مرگ زودهنگام آن شد. امروز، تقریباً هیچ‌کس لاتین را به‌خوبی صحبت نمی‌کند و تنها افراد معدودی مهارت خواندن یا نوشتن این زبان را دارند.

لاتین چگونه بر توسعه‌ی سایر زبان‌ها تأثیر گذاشت؟ همان‌طور که گفتیم، در ابتدا سه گونه از لاتین وجود داشت، اما این سه گونه عمدتاً به دلیل سه کاربرد مختلف آن شکل گرفتند (نوشتن، سخنرانی عمومی و زبان گفتاری). همان‌طور که می‌دانیم، لاتین تا حد زیادی از زبان یونانی الهام گرفته بود، اما لاتین بر چه زبان‌هایی تأثیر گذاشت؟ لاتین عامیانه (Vulgar Latin) عمدتاً در قرن‌های ۴ و ۵ میلادی استفاده می‌شد، زیرا فهم آن ساده‌تر بود و برای مردم قابل ارتباط‌تر و راحت‌تر در گفتگو بود. با گذر زمان و تکامل امپراتوری روم، لاتین عامیانه نیز تغییر کرد و رومی‌ها زبان خود را گسترش دادند؛ این زبان با زبان‌های دیگری که پیش از آن صحبت می‌شدند ترکیب شد و در نهایت به توسعه‌ی «زبان‌های رمانس» منجر شد. زبان‌های رمانس عبارتند از ایتالیایی، فرانسوی، اسپانیایی، پرتغالی و رومانیایی و مشخص است که ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند – اگر یکی از آن‌ها را یاد بگیرید، می‌توانید به‌راحتی همه‌ی پنج زبان را بیاموزید. یک مثال روشن از این تأثیر، واژه‌ی لاتین «چمن» یا "herba" است. این واژه به وضوح بر واژه‌ی انگلیسی «herb» تأثیر گذاشته و در پنج زبان دیگر نیز وجود دارد: "herbe" (فرانسوی)، "hierba" (اسپانیایی)، "erba" (ایتالیایی)، "erva" (پرتغالی) و "iarbã" (رومانیایی) – همگی معنای یکسان دارند، اما املای متفاوت و تلفظ خاص خود را دارند.

آیا لاتین واقعاً مرده است؟ اکنون می‌توانیم به سؤال «آیا لاتین واقعاً مرده است؟» پاسخ دهیم و ما (همراه با بسیاری دیگر) معتقدیم که خیر، لاتین واقعاً مرده نیست. بله، استفاده از آن در طول سال‌ها کاهش یافته است، دیگر به‌عنوان زبان مادری صحبت نمی‌شود، و تنها به همین دلیل، یادگیری آن خیلی کاربردی نیست. اما، با توجه به اینکه لاتین عملاً پدر پنج زبان رمانس است، ما هنوز بسیاری از ساختارها و واژه‌های آن را تقریباً به همان شکل در گفتار روزمره‌ی خود استفاده می‌کنیم. پس چگونه ممکن است چیزی مرده باشد، وقتی هنوز روزانه از آن استفاده می‌کنیم؟ این امکان‌پذیر نیست. بنابراین، زمان مرگ لاتین همچنان نامشخص باقی مانده است.