ریشه یابی سیزده بدر

در این پست میخوایم به ریشه یابی سیزده بدر در تاریخ ایران بپردازیم.

سیزدهمین روز از فروردین ماه که افراد در کنار عزیزان‌شان در طبیعت جشن می‌گیرند، سیزده بدر نامیده می‌شود. در تقویم‌های رسمی ایران، این روز به روز طبیعت شناخته می‌شود و تعطیل رسمی است. در این روز مردم به دامان طبیعت می‌روند، چراکه این باور در میان بسیاری مرسوم است که در روز سیزده بدر برای راندن نحسی از خانه باید به بیرون رفت و نحسی را در طبیعت به در کرد. از آداب و رسوم این جشن خانوادگی می‌توان به گره زدن سبزه برای رسیدن به آرزوها اشاره کرد. جشن سیزده بدر به دلیل سابقه طولانی که دارد و تغییراتی که به مرور زمان در آیین‌ها و مراسم آن ایجاد شده است، نیاز به بررسی دقیق و موشکافانه دارد. در این راستا همراه ما باشید تا از معتبرترین اطلاعات موجود در این زمینه باخبر شوید.

در منابع مختلفی گفته شده است که ایرانیان باستان بر این باور بوده‌اند که عدد ۱۳ نحس است. به همین خاطر سیزدهمین روز فروردین را در طبیعت به جشن و شادی می‌پرداختند تا به این شکل خود را از نحسی دور کنند. ایرانیان معتقد بوده‌اند که در این روز نباید در خانه ماند، چراکه ممکن است دیوهایی که در خانه هستند به صاحب‌خانه و اعضای خانواده‌اش آسیب برسانند و نحوست آن دامن‌گیر صاحب‌خانه شود. به همین خاطر همه مردم از شهرها و روستاها خارج می‌شدند و به صحرا می‌رفتند تا این روز را در هوای آزاد و در زیر سقف آسمان بگذرانند. البته جالب است بدانید که هیچ منبع معتبری وجود ندارد که تائید کند مردمان نسل‌های پیشین از نحسی این روز سخن گفته باشند و احتمالاً در یکی دو سده اخیر این تفکر درباره سیزده بدر رایج شده است. گروهی نیز معتقدند که سیزده بدر روزی بسیار خجسته و مبارک است و ایرانیان باستان پس از دوازده روز جشن گرفتن و شادی به یاد دوازده ماه سال، روز سیزده فروردین را که روز فرخنده‌ای است به باغ و صحرا می‌رفتند و شادی می‌کردند یکی از دلایلی که باعث شده است تا تعدادی از مردم سیزده بدر را نحس بپندارند، نحس بودن عدد ۱۳ است. دلیل محکمی مبنی بر نحس بودن این عدد و این روز نیست، اما به وجود آمدن این باور در میان ایرانیان ممکن است به یکی از دلایل زیر باشد. نحس بودن سیزده ماه قمری در بین اعراب: برخی بر این باورند که پس از ورود اسلام به ایران، به تبعیت از اعراب که سیزده تمام ماه‌های قمری را نحس می‌پندارند، در برداشتی نادرست به سیزده نوروز هم لقب روز نحس داده شده است. نحوست عدد ۱۳ در میان مسیحیان: برخی از محققان معتقدند که ارتباط و نزدیکی با مسیحیان در زمان صفویان باعث شد تا باور نحسی عدد سیزده به ایرانیان نیز انتقال پیدا کند.نحوست عدد سیزده در میان مسیحیان نیز از داستان یکی از دوازده حواری عیسی مسیح به نام یهودای اسخر یوطی نشات می‌گیرد. او نقشه‌ای طراحی می‌کند تا مسیح را تسلیم مخالفانش کند. در این نقشه قرار بود که یهودای اسخر یوطی با مسیح وارد مجلسی شود و روی او را ببوسد تا دشمنان مسیح واقعی را تشخیص دهند. در این جریان حضرت مسیح دستگیر شد و به صلیب آویخته شد. ازآنجایی‌که با پیوستن یهودای اسخر یوطی به مسیح و یازده شاگرد دیگرش، شمار آنان به سیزده نفر رسید، عدد ۱۳ نزد مسیحیان به نحوست شناخته می‌شود. عدد ۱۳ در ریاضیات: نشانه‌ دیگری که از نحس بودن عدد سیزده در فرهنگ ایرانی وجود دارد، خاصیت بخش‌ناپذیری این عدد است. برخی به همین دلیل این عدد را نحس و شوم می‌دانند.

سیزده بدر در سنت ایرانیان باستان جشنی به مناسبت پیروزی ایزد باران بر دیو خشک‌سالی اپوش است. در ایران باستان مردم پس از برگزاری مراسم نوروزی، سیزدهمین روز که به ایزد باران تعلق دارد و با تیر یا تشتر نام‌گذاری شده است را به دشت و صحرا می‌رفتند و به شادی و پای‌کوبی می‌پرداختند و آرزوی بارش باران را از خداوند می‌کردند. دعا و نیایش برای بارش باران در باور پیشینیان پیش از آشو زرتشت برای این بوده است که ایزد باران در سال جدید بر اپوش پیروز شود. ایرانیان در جشن سیزده بدر از خانه به دشت و دمن می‌رفتند تا از پدیده‌ها و شگفتی‌های فصل بهار که زندگانی آدم به آن‌ها پیوند خورده است، دیدن کرده و آن‌ها را گرامی بدارند. جالب است بدانید این‌که مردم دوازده روز یک سال را جشن می‌گیرند و روز سیزده به دشت و صحرا می‌روند و در طبیعت روز را به شادی می‌گذرانند، ریشه در باورهای کهن ایرانیان دارد. در اسطوره‌های ایران باستان، عمر جهان دوازده هزار سال است و پس از آن دوره‌ جهان هستی به پایان رسیده و نبرد با تیرگی و اهریمن نیز به سر می‌رسد. از آن پس جهان مادی دیگر وجود نداشته و انسان‌ به جایگاه همیشگی خود بازمی‌گردد. سیزدهمین روز سال جدید را می‌توان روز رهایی انسان از جهان مادی و روز بازگشت به جهان مینو دانست. به همین خاطر است که مردم ۱۲ روز اولیه سال را نمادی از عمر دوازده هزار ساله‌ جهان در نظر می‌گیرند و روز سیزده فرودین را به نشانه‌ رهایی از جهان مادی، بلیط هواپیما چارتر را خریداری می‌کنند و به طبیعت زیبای شهرهای مختلف کشورمان می‌روند و آن روز را با شادمانی و سرخوشی می‌گذرانند. در این روز مردم سبزه سفره نوروزشان را به آب‌های روان می‌سپارند و آرزو می‌کنند که سالی پربرکت داشته باشند.

تاریخچه جشن سیزده بدر سیزده بدر از گذشته دور تاکنون جزء آیین و رسومات مهم ایرانیان بوده و درباره تشخیص زمان دقیق به وجود آمدن این رسم ابهاماتی وجود دارد که در ادامه به این مورد به صورت کامل پرداخته‌ایم. سیزده بدر در ایران باستان: سیزدهمین روز هر ماه، در سال نمای زرتشتی به روز تیر ایزد شناخته می‌شود. تیر یا تیشتر، ایزد باران و همچنین نگهبان ستوران است و به خواست باران می‌بارد. ایرانیان باستان هنگام خشک‌سالی و در روز سیزده هر ماه آیین ویژه‌ای برگزار می‌کردند و برای پیروزی تیر ایزد بر دیو خشک‌سالی به طبیعت می‌رفتند و دعای مخصوص بارش باران یا همان تیریشت می‌خواندند. سیزده بدر در دوره ساسانیان: در کتب و منابع مختلف این‌طور آمده است که در دوره ساسانیان، آیین برگزاری سیزده بدر از تاریخ ۱۳ فروردین ماه در دربار پادشاهی شروع می‌شده است و این جشن در تاریخ ۱۸ فروردین ماه به اتمام می‌رسیده است. این آیین به صورت گردش و تفریح در باغ و بوستان به همراه خواندن آواز و سرود بوده است. در دوران ساسانیان زمانی که هنوز در بیرون از خانه سبزه‌ای رشد نکرده بود، مردم انواع سبزی‌ها را می‌کاشتند و معتقد بودند سبزه زودتر سبز می‌کنیم تا سبزی بیاید. کاشتن انواع سبزی‌ها به این خاطر بود که هر کدام‌شان بهتر رشد کرد، در آن سال در زمین همان گیاه را بکارند. در «آثارالباقیه» ذکر شده است که سیاوش یا خدای نباتی وقتی که می‌میرد سبزه سبز می‌شود و رویاندن دوباره سبزه برای آن بوده است که سیاوش دوباره زنده شود و وقتی دوباره زنده شد، سبزه توی آب می‌انداختند که مظهر مادر یا همسر ایزد نباتی بود که باعث مرگ او شده بود. البته دیدگاه دیگری نیز هست که می‌گوید، در معماری خانه‌های قدیمی هر اتاق مظهر زمین و سقف خانه نماد آسمان است. به همین خاطر است که خانه‌های قدیمی طاق‌های گنبدی داشته‌اند و معمولاً بالای آن به صورت هلال و پایینش مسطح بوده است. معماری خانه‌های قدیمی به نوعی مظهر زمین و آسمان بوده و به همین دلیل در خانه خود سبزی می‌کاشتند. سیزده بدر دوران قاجار: در دوره قاجار مردم در روز ۱۳ فروردین ماه در مکان‌های عمومی به شادی می‌پرداختند و حتی بانوان می‌توانستند بدون روی بند در خیابان حضور پیدا کنند. یکی دیگر از منابع تاریخی، این‌گونه گفته است که در روز سیزده فروردین ماه خانواده‌ها با سماور و بقچه‌های خوراکی خود به بیرون از شهر می‌رفتند. از معمول‌ترین خوراکی‌هایی که در این روز مردم می‌خوردند، می‌توان به کاهو با سکنجبین اشاره کرد. خانواده‌هایی که وضع مالی بهتری داشتند در کنار غذای اصلی، آش رشته نیز درست می‌کردند.

سیزده بدر به چه معناست؟ همان‌طور که اشاره کردیم، در میان بسیاری از مردم باور بر این است که واژه سیزده بدر به معنای در کردن نحسی سیزده است. اما با نگاهی به لغت نامه‌های معتبر فارسی متوجه می‌شویم که واژه «در» به عنوان مخفف دره و دشت استفاده می‌شود. البته یکی دیگر از معانی واژه «در»، طرف و سوی نیز هست. در نهایت، می‌توان نتیجه گرفت که واژه سیزده بدر به معنای بیرون رفتن و در دامان طبیعت سر کردن در روز سیزده است.

شیوه برگزاری جشن سیزده بدر در ایران باستان سیزده فروردین به نوعی آغاز نیمسال دو زراعی است و مردمان ایرانی برای نیایش ایزد باران‌آور و نویدبخش سال نیک به کشتزارها و مزارع خود می‌رفتند و در زمین‌های سرسبز و انبوه از گل و گیاهان صحرایی به شادی و ترانه‌سرایی می‌پرداختند. همچنین در این روز سبزه‌های صحرایی را جمع‌آوری کرده و از پختن آش و خوراکی‌های ویژه غافل نمی‌شدند. بخشی دیگر از آیین‌های سیزده بدر هم به باورهایی مربوط می‌شود که به نوعی با تقدیر و سرنوشت در ارتباط هستند. برای مثال می‌توان به فال‌گیری، گره زدن سبزه، بخت‌گشایی و نمونه‌های دیگر اشاره کرد. بازی‌های گروهی، ترانه‌ها و رقص‌های دسته‌جمعی، جمع‌آوری گیاهان صحرایی، بادبادک‌بازی، سوارکاری، نمایش‌های شاد و آب‌بازی بخشی از مراسم سیزده بدر در ایران باستان بوده‌اند که ریشه در باورها و فرهنگ اساطیری دارند. جالب است بدانید که سیزده فروردین، روز رسمی طلب باران، برای همه سرزمین‌های ایران بوده است و به خوردن غذای در دشت و صحرا به صورت همگانی نیز در اوستا اشاره شده است.

آداب و رسوم سیزده بدر در گذشته ایرانیان باستان در روز سیزده فروردین که بعد‌ها روز طبیعت نام گرفت، به جشن و نشاط می‌پرداختند و با این کار نحسی را از خود و خانواده‌شان دور می‌کردند و برای شروع سال جدید آماده می‌شدند. جشن سیزده بدر: فلسفه، آداب و غذاهای سنتی سیزده به در سیزده بدر از همان ابتدا دارای آداب و رسومی بوده است که به مرور بعضی از آن‌ها کمرنگ شده‌اند، اما برخی از این آداب و رسوم نیز همچنان پابرجا هستند. از جمله آداب جشن سیزده بدر می‌توان به سبزه گره زدن یا آب دادن سبزه اشاره کرد. اغلب دختران و پسران جوان که دم بخت بودند این کار را برای بازگشایی بخت خود انجام می‌دادند. البته گره زدن سبزه تنها مربوط به پسران و دختران دم بخت نیست و همه افراد می‌توانند آرزویی در دل کنند و سبزه گره بزنند، با این اعتقاد که بعد از باز شدن گره مشکلات‌شان حل خواهد شد. در ادامه به صورت کامل به بررسی آداب و رسوم جشن سیزده بدر می‌پردازیم. بازی‌های رایج در سیزده بدر: در این روز اغلب افراد بعد از صرف یک غذای خوشمزه و استراحت در طبیعت، به بازی کردن مشغول می‌شوند. چراکه این روز آخرین روز تعطیل در ایام نوروز است و باید از لحظه به لحظه آن استفاده کرد. هر شهر بازی مخصوص به خودش را دارد، اما از جمله بازی‌های شناخته شده و مناسب برای سیزده بدر می‌توان به بازی وسطی، هفت سنگ و زوو اشاره کرد. چراکه این بازی‌ها به صورت دسته‌جمعی انجام می‌شوند و پرتحرک هستند. بازی کردن در روز طبیعت آن هم به صورت جمعی باعث ایجاد شادی و نشاط می‌شود که بخش مهمی از برنامه‌های این روز به حساب می‌آید. درست است که امروزه، دوچرخه‌سواری و توپ‌بازی جای کشتی‌های دو نفره و چوب بازی و بسیاری دیگر از بازی‌ها قدیمی را گرفته اما هنوز هم اگر با خرید بلیط هواپیما لحظه آخری به استان‌هایی مانند آذربایجان غربی، شیراز و کردستان سفر کنید، تماشاگر بازی‌های محلی سیزده بدر مردمان این منطقه در دشتی بزرگ خواهید بود.

گره زدن سبزه در سیزده بدر: از گذشته تا به حال، ایرانیان یک هفته مانده به نوروز، گندم، جو یا عدس در آب سبز می‌کردند و سبزه را در ظرفی گذاشته و تا روز سیزده فروردین نگه می‌داشتند. برخی نیز تخم شاهی یا تره ‌تیزک را که خیلی زود رشد می‌کرد، روی پارچه‌ای سبز کرده و پارچه را دور کوزه یا هر ظرف دیگری می‌کشیدند. یکی از آداب و رسوم قدیمی سیزده بدر سبزه گره زدن است. فلسفه سبزه گره زدن به یک افسانه زرتشتی مربوط است که در بالا به صورت کامل به آن اشاره شد. این رسم در بین ایرانیان باستان به مرور رواج پیدا می‌کند و بسیاری بر این باورند که جوانان برای بازگشایی بخت خود باید در این روز سبزه گره بزنند. باوری قدیمی در میان ایرانیان وجود دارد که در این روز باید به نیت خاصی سبزه‌ای را گره زد تا آرزوی‌تان برآورده شود. مردم بر این باورند که با باز شدن گره سبزه‌ به آرزوی خود خواهند رسید و مشکلات‌شان حل می‌شود. به آب دادن سبزه در روز طبیعت: سبزه به آب دادن هم از آئین‌های روز سیزده فروردین است و پیشینه‌ کهنی دارد. بسیاری از تاریخدان‌ها بر این باورند که به آب دادن سبزه‌های تازه نوروزی به آب روان جویبارها، نوعی پیشکش به ایزد آب «آناهیتا» و ایزد باران «تیر» است. ایرانیان باستان بر این باور بوده‌اند که گیاهی که خود این خدایان پرورانده‌اند باید به خود آن‌ها باز‌گردد تا برکت و باروری در سال جدید پدیدار شود. آب و سبزه هر دو نشانه‌های روزی، شکفتگی و شادابی‌ هستند و پیوند سبزه با آب، اتفاقی همایون است. جشن سیزده بدر: فلسفه، آداب و غذاهای سنتی سیزده به در در میان ایرانیان باستان این باور رواج داشت که آناهیتا خدای آب‌ها است و دانه‌ها را بارور می‌کند و به همین علت باید سبزه را به منبع و ذاتش برگرداند. سبزه همان دانه‌های بارور شده است و نماد سرسبزی در طول سال است. در این روز ایرانیان باستان این دانه‌های بارور و سرسبز را به آناهیتا برمی‌گردانند تا منتظر سرسبزی بیش‌تر باشند. آب روان حکایت از زندگی و پویایی دارد و بدون شک با ویژگی‌های اساطیری آب راکد تفاوت دارد. به همین دلیل سبزه را باید در آب روان انداخت که زندگی‌بخش است. می‌توان نتیجه گرفت، این که چرا سبزه را به آب می‌اندازند به این موضوع بازمی‌گردد که امور موجود در ذهن نیاکان ما جنبه اساطیری و رمزی به خود می‌گرفته و در رفتارهای بیرونی بازتاب پیدا می‌کرده است و این باورها همچنان در میان مردم رایج است. همچنین در گذشته، عده‌ای از مردم بر این باور بودند که سبزه‌ای که بر روی سفره هفت سین قرار دارد انرژی‌های منفی محیط اطراف را به خود جذب می‌کند و به همین دلیل باید در روز سیزده بدر، آن را در آبی جاری رها کرد که نشانه پاکی و زلالی است. سنگ به آب انداختن در سیزده بدر: انداختن سنگ در آب روان در بین مردمان شمال ایران بیشتر رایج است. به این شکل که علاوه بر این که سبزه را به آب می‌اندازند، به نشانه روز سیزده بدر یک سنگ هم در آب رودخانه رها می‌کنند. جالب است بدانید هر سنگی که در آب می‌اندازند به نشانه یک آرزو است. در مناطق کردنشین ایران نیز مردم سیزده سنگ را به پشت سرشان می‌اندازند. افرادی که این کار را انجام می‌دهند اعتقاد دارند که این کار باعث دوری بلا از انسان می‌شود.

برپایی پیک نیک: در سیزده فروردین هر سال، مردم بار و بندیل می‌بستند و سیزده بدر با سماورهای کوچک و بقچه‌هایی که پر از خوراکی بود به دشت و صحرا می‌رفتند. در گذشته، دسته‌های آوازخوان و تارزن، میمون‌بازها و خرس‌بازها، حاجی‌فیروزها و گروه‌های دیگر مردم را به پای بساط خود می‌کشاندند و با گرفتن ده شاهی یا پنج شاهی آن‌ها را سرگرم می‌کردند. به همین خاطر بوده است که مردم روز پیش از سیزده ‌بدر آرزو می‌کردند که هوا آفتابی و گرم باشد. در برخی از مناطق ایران برای اینکه سیزده بدر هوا مطبوع و آفتابی باشد، مردم کارهای خرافی انجام می‌دادند که یکی از آن‌ها سرمه کشیدن چشم خروس خانه بوده است. در حال حاضر، قبل از فرارسیدن سیزده بدر مردم به فکر انتخاب محلی مناسب برای گذراندن این روز و برپایی پیک نیک هستند. برخی از افراد پارک‌ها را انتخاب می‌کنند، برخی دیگر با تهیه بلیط قطار به مواهب طبیعی شهرهای اطراف می‌روند و بعضی هم در خانه یا باغ گرد هم می‌آیند تا این روز را در کنار یکدیگر جشن بگیرند. در این روز معمولاً چند خانواده با هم برنامه‌ریزی می‌کنند تا سیزده بدر را در کنار یکدیگر بگذرانند و لذت بیشتری از این جشن باستانی ببرند.غذاهای سنتی در جشن سیزده بدر در بخش‌های مختلف از کشورمان، سیزده بدر رنگ و بوی خاصی دارد. در این روز اقوام مختلف، غذاهای خاص خودشان را درست می‌کند، لباس مخصوص ایل خود را به تن دارند و رقص‌ و آوازهایی به پا می‌کند که برای بقیه مردم ناآشنا است. البته در حال حاضر در سیزده بدر به پا کردن بساط آتش و زغال و درست کردن جوجه‌کباب، رایج شده است و مخصوص به یک شهر یا استان نیست. البته در کنار این نوع غذا، یک سری غذاهای سنتی سیزده بدر هم وجود دارد که اغلب مادربزرگ‌ها در دل طبیعت روی آتش می‌پزند. یکی از غذاهای سنتی مخصوص سیزده بدر که در خیلی از شهرهای ایران رایج است، آش رشته است. آش رشته از غذاهای سنتی کشورمان است که بیشتر با سبزیجات و حبوبات آماده می‌شود و به خاطر رنگ و بویی که دارد، یادآور نعمت‌های طبیعت است. اگر در تعطیلات عید و سیزده بدر با خرید بلیط هواپیما تبریز به سمت آذربایجان سفر کنید، مشاهده خواهید کرد که کوفته تبریزی هم یکی از غذاهای سنتی اهالی این منطقه برای این روز است. مرسوم است که جوان‌ترها در تهیه و طبخ کوفته تبریزی به بزرگ‌ترها کمک می‌کنند. کوفته‌ها از شب قبل آماده می‌شوند و بعد از سرد شدن، در یخچال نگه‌داری می‌شوند. دمی باقلا و دمی بلغور هم از خوردنی‌های تهرانی‌ها در روز سیزده بدر به شمار می‌آید. از آیین سیزده بدر شمالی‌ها نیز می‌توان گفت که انواع حلواها را در سفره خود جای می‌دهند و بعضی نیز در سفره سیزده بدر خود از سمنو نیز استفاده می‌کنند. در برخی از استان‌ها مانند بروجرد و فارس نیز مردم در سیزده بدر‌ تخم‌مرغ‌ پخته ‌شده‌ و سیزده‌ گردو همراه خود می‌‌برند و ناهار، پلو با تخم‌مرغ‌ و گردو می‌‌خورند.