نظامی گنجوی؟!

جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد، متخلص به نظامی و نامور حکیم نظامی (زادهٔ ۵۳۵ هـ. ق در گنجه– درگذشتهٔ ۶۰۷–۶۱۲ هـ. ق) شاعر و داستان‌سرای ایرانی و پارسی‌گوی در سده ششم هجری (دوازدهم میلادی)، که به‌عنوان پیشوای داستان‌سرایی در ادب پارسی شناخته شده‌است. آرامگاه نظامی گنجوی، در حاشیه غربی شهر گنجه قرار دارد. نظامی در زمرهٔ گویندگان توانای شعر پارسی است، که نه‌تنها دارای روش و سبکی جداگانه است، بلکه تأثیر شیوهٔ او بر شعر پارسی نیز در شاعرانِ پس از او آشکارا پیداست. نظامی از دانش‌های رایج روزگار خویش (علوم ادبی، نجوم، علوم اسلامی، فقه، کلام و زبان عرب) آگاهی گسترده‌ای داشته و این ویژگی از شعر او به روشنی دانسته می‌شود. روز ۲۱ اسفند در تقویم رسمی ایران روز بزرگداشت نظامی گنجوی است.

نظامی گنجوی (۵۳۰-۶۱۴)، ملقب به جمال‌الدین و مکنی به ابومحمد معروف به حکیم نظامی گنجوی، حکیم و از اعاظم و مهم‌ترین شعرای فارسی زبان بود. افکار بلند و شاعرانه نظامی در لابه‌لای آثارش باعث گردیده که از وی به‌عنوان شاعری حکیم یاد شود، این امر و مسائل دیگری نظیر تعداد بسیار مقلدان وی و همچنین عفت کلامش، نظامی را در زمره هشت شاعر طراز اول زبان و ادب فارسی قرار داده است. تنها شاعری که توانست شعر تمثیلی را در زبان فارسی به حد اعلای تکامل برساند نظامی است. وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند در هر مورد و تصویر جزئیات و نیروی تخیل و دقت در وصف و ایجاد مناظر رائع و ریزه‌کاری در توصیف طبیعت و اشخاص و احوال و بکار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که، بعد از خود نظیری نیافته است. مهم‌ترین اثر او پنج گنج یا خمسه نظامی است.

حکیم جمال‌الدین الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید، ملقب به جمال‌الدین و مکنی به ابومحمد (در ضبط اسم و نسب نظامی اختلاف است، قزوینی در آثار البلاد نام او را ابومحمد النظامی آورده است، عوفی در لباب‌ الالباب: الحکیم الکامل نظامی گنجه‌ای، رضاقلی‌خان هدایت در مجمع‌ الفصحاء: نظام‌الدین احمد الیاس بن ابویوسف بن مؤید المطرزی و خود نظامی نام و نسب خویش را چنین بیان کرده است: در خط نظامی ار نهی گام بینی عدد هزار و یک نام و الیاس کالف بری ز لامش هم با نود و نه است نامش گر شد پدرم به نسبت جد یوسف پسر زکی مؤید) و معروف به حکیم نظامی گنجوی از اعاظم و مهم‌ترین شاعران فارسی‌گو بود که در گنجه به دنیا آمد. وی افزون بر علوم معقول و منقول، در دانش‌های ادبی و عربی نیز مهارت داشت. همچنین در حکمت الهی، ریاضی و پزشکی دستی داشت. با شاعرانی چون خاقانی و عوفی معاصر بود و گویا اشعاری هم در رثای خاقانی سرود. دولتشاه سمرقندی او را از جمله مریدان اخی فرج زنجانی (د ۵۵۷ ق/؟ م) صوفی مشهور دانسته که صحت و سقم این‌مطلب هنوز مشخص نیست.

وی در حوالی سنهء ۵۳۰ ه ق (سال ولادت وی به درستی معلوم نیست، محققان حدس‌های گوناگونی زده‌اند، بعضی رقم ۵۳۵ و برخی سنین بین ۵۴۰ تا ۵۵۳ را اختیار کرده‌اند، آقای دکتر صفا سال ۵۳۰ را به صواب نزدیک‌تر دانسته‌اند. [۶] ) از مادری کردنژاد در گنجه بزاد (راجع به مادرش گفته است: گر مادرم آن رئیسه کرد ••••• مادرصفتانه پیش من مرد) اشعار او همه جا ذکر گنجه است و تقریباً در این‌مطلب همه تذکره‌نویسان اتفاق دارند بعضی به دلیل این ابیات: چو دُر گرچه در بحر گنجه گمم ••••• ولی از قهستان شهر قمم به تفرش دهی هست تا نام او •••••نظامی از آنجا شده نام جو اصلش را از قُهِستانِ قم دانسته‌اند، آقای دکتر صفا احتمال می‌دهند که این ابیات الحاقی باشد و از نظامی نباشد. ، و برخی دیگر از «تا» (روستایی در تفرش) نوشته‌اند. در بسیاری از تذکره‌های کهن تخلصش نظامی مطّرزی ضبط شده است.

همه عمر در گنجه زیست و جز یک‌بار آن هم به فراخوان اتابک قزل ارسلان از زادگاهش به سی فرسنگی گنجه بیرون رفت. که ناگه پیکی آمد نامه در دست ••••• به تعجیلم درودی داد و بنشست که سی روزه سفر کن کاینک از راه ••••• به سی فرسنگی آمد موکب شاه) و از این پادشاه عزت و حرمت دید. نظامی نزد پادشاهان و امیران سرزمین‌های مجاور نظیر اتابکان آذربایجان، شروانشاهان، ‌آق سُنُقریان و دیگران حرمت بسیار داشت. با این همه شاعری درباری نبود. او بیشتر اوقاتش را در انزوا می‌گذراند. از میان پادشاهان و امیرانی که با آنان معاصر بود و برخی از آثارش را به رسم پیشکش به نام آنان سرود: می‌توان از فخرالدین بهرامشاه ، حکم‌فرمای ارزنگان، از دست نشاندگان قلج ارسلان که کتاب مخزن الاسرار را به نام او به‌نظم درآورده است، اتابک شمس‌الدین محمد جهان پهلوان که منظومه خسرو و شیرین بدو تقدیم شده است، و طغرل بن ارسلان سلجوقی و قزل ارسلان بن ایلدگز که در همین منظومه از ایشان نام برده است، ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه، که لیلی و مجنون را به نام او کرده است، نصرة‌الدین ابوبکر بن جهان پهلوان (د ۶۰۷ ق/؟ م) اتابک آذربایجان که شرفنامه به نام او مصدر است، علاءالدین کرپ ارسلان و چند تن دیگر از امرا و اتابکان آن سامان.

در تاریخ وفات نظامی هم‌چون تاریخ ولادتش اختلاف است، دولتشاه در چاپ هند تذکرة‌ الشعراء، سال ۵۷۰ ضبط است و در چاپ اروپائی این کتاب ۵۷۶. را نوشته است و حاجی خلیفه ۵۹۶ و آذر بیگدلی ۵۸۹ و هدایت ۵۷۶ و تقی‌الدین کاشی ۶۰۶ و مؤلف نتایج الافکار) سال ۵۷۰ ۶۰۲ ه ق بنا به تحقیقی که آقای دکتر صفا کرده است با احتساب ۸۴ سال عمر نظامی و فرض اینکه وی در سال ۵۳۰ ولادت یافته باشد عدد ۶۱۴ برای سال درگذشت او به صواب نزدیک‌تر می‌نماید مدفن او در گنجه است. وی سرانجام در گنجه با دنیا وداع گفت. آرامگاهش در گنجه تا اواسط دوره قاجار برپا بود، اما پس از آن رو به ویرانی گذاشت و دیگربار دولت محلی آذربایجان شوروی آن را ساخت.