قلمرو دایناسور ها

خب جنگل های هیرکانی از مهم‌ترین جنگل های جهان هستند و نقشی موثر در اکوسیستم آن دارند. این جنگل‌ها در کشورهای ایران و آذربایجان قرار گرفته‌اند.جنگل های هیرکانی بخش قابل‌توجهی از شمال کشور ایران و قسمت کوچکی از جمهوری آذربایجان را تشکیل می‌دهند. زمین‌شناسان و دانشمندان با تحقیق و پژوهش در حوزه خاک، قدمت جنگل های هیرکانی را در حدود دوره سوم زمین‌شناسان یا ۴۰ میلیون سال پیش تخمین زده‌اند. با توجه به قدمت این جنگل‌ها، می‌توان محدوده قرار گرفتن آن‌ها را به موزه طبیعی وسیعی تشبیه کرد که نمونه‌هایی از فسیل گیاهان چند هزار ساله در آن وجود دارند.

جنگل های هیرکانی مانند نواری سبز رنگ در جنوب دریای خزر قرار گرفته‌اند و درختان آن بسیار متراکم هستند. با توجه به موقعیت مکانی و آب و هوایی این جنگل‌ها، می‌توان این منطقه را یکی از غنی‌ترین ذخایر آبی جهان نیز دانست که مانند سدی بزرگ از جاری شدن سیل در شمال ایران جلوگیری می‌کند. نام «هیرکان» گویش قدیمی کلمه «گرگان» است که در گذشته استانی بزرگ در شمال ایران بوده است و در جمهوری آذربایجان نیز منطقه‌ای با این نام وجود دارد. «جرجان» نیز نام دیگر گرگان است که در سالیان قبل به جنگل های شمال نیز اطلاق می‌شد. بنا بر بعضی اسناد موجود و خوانش کتیبه‌های ایران باستان (دوره هخامنشیان)، نام این منطقه در گذشته «ورکان» بوده است؛ اما در حال حاضر با توجه به اشتراک بین کشورهای ایران و آذربایجان، دو کشور روی نام «هیرکان» به توافق رسیده‌اند.

جنگل های هیرکانی در شمال ایران نقش بسیار قابل‌توجهی در پالایش هوای آلوده دارند. آب و هوای ناحیه جنوب دریای خزر، شرایطی بسیار مناسب برای رشد درختان این جنگل‌ها ایجاد کرده است و بنا بر پیش‌بینی زمین‌شناسان، امکان رشد گیاهان و درختان جنگل های هیرکانی ایران، با این قدمت بالا، در سایر نقاط جهان وجود نداشته است.نمونه‌های مشابه جنگل های هیرکانی ایران و آذربایجان در جهان محدود هستند و این مطلب، ارزش این جنگل‌ها را بیشتر می‌کند. در بسیاری از نقاط جهان و همین طور کشور ایران، کمبود عرصه جنگلی و نابودی جنگل‌ها، آسیب‌های غیر قابل جبرانی به وجود آورده‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آلودگی‌ هوا و سیل‌های ویران کننده اشاره کرد.

قدمت بالای جنگل های هیرکانی ایران و آذربایجان و تنوع گیاهان آن، سبب ثبت این گنجینه طبیعی در فهرست میراث طبیعی یونسکو در سال ۲۰۱۹ میلادی شد. نخستین درخواست برای ثبت‌نام جنگل های هیرکانی در فهرست یونسکو توسط کشور آذربایجان صورت گرفت؛ اما به‌دلیل قرار گرفتن بخش زیادی از این جنگل‌ها در خاک ایران، با این درخواست موافقت نشد و پس از آن با پیگیری مجدد از طرف ایران، نام جنگل های هیرکانی به‌عنوان اثر مشترک کشورهای ایران و آذربایجان، در فهرست یونسکو به ثبت رسید. این جنگل‌ها با عنوان دومین اثر طبیعی از ایران، پس از بیابان لوت، در فهرست جهانی یونسکو شناخته می‌شوند و در حال حاضر آخرین اثر ثبت شده از ایران در این فهرست است.

جنگل های هیرکانی در گستره وسیعی در جنوب دریای خزر و شمال رشته کوه البرز قرار دارند. این جنگل‌ها در دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان قرار گرفته‌اند و در ۶ استان شمالی ایران پراکنده هستند. جنگل های هیرکانی از گیلداغ در جمهوری آذربایجان آغاز می‌شوند و پس از گذشتن از استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل، گیلان، مازندران، گلستان و سمنان، تا خراسان شمالی امتداد می‌یابند. جنگل های هیرکانی مساحتی نزدیک به مساحت دو میلیون و ۱۲۵ هزار هکتار دارند که در حدود دو میلیون هکتار آن در ایران و ۲۰ هزار هکتار در جمهوری آذربایجان قرار گرفته است. در حدود ۵۰ درصد از این جنگل‌ها در طول سالیان دراز از بین رفته‌اند و در حال حاضر تنها از بخش محدودی از این جنگل‌ها، با عنوان مناطق حفاظت‌شده نگهداری می‌شود. از عمر جنگل های هیرکانی ۴۰ میلیون سال می‌گذرد و در زمان‌های بسیار دور، این مناطق شاهد زندگی موجودات نخستین بوده است.از جمله دایناسوران

قدمت جنگل های هیرکانی به میلیون‌ها سال می‌رسد و باقی ماندن تنوع گیاهی در آن‌ها، نشان‌دهنده موقعیت خاص آب و هوایی در این جنگل‌ها است. آب و هوا و اقلیم خاص حاشیه دریای خزر، شرایط را برای رشد گیاهان خاص جنگل های هیرکانی فراهم می‌کند. گوناگونی گیاهان و درختان این جنگل‌ها، توجه بسیاری از زمین‌شناسان جهان را به خود جلب می‌کند. در جنگل های هیرکانی بیش از ۸۰ نوع درخت، ۵۰ گونه از درختچه‌ها و انواع مختلفی از نمونه‌های بومی دیده می‌شوند که بسیاری از آن‌ها در دیگر نقاط جهان رشد نمی‌کنند. در واقع بسیاری از گیاهان این منطقه اگر در سایر نقاط جهان روییده بودند، تا به امروز منقرض می‌شدند.

در میان گونه‌های مختلف درختان و گیاهان در جنگل های هیرکانی می‌توان به درختان پهن برگ و سوزنی اشاره کرد. درختان زیادی در این جنگل‌ها همیشه سبز هستند یا دوره خزان کوتاهی دارند. بسته به ارتفاع بخش‌های مختلف جنگل، نوع گیاهان نیز با یکدیگر متفاوت است. نوع درختان در نقاط با ارتفاع کمتر، با گیاهان و درختان مکان‌های مرتفع، تفاوت زیادی دارد. نواحی نزدیک‌تر به دریا، مرطوب‌تر هستند و بسیاری از گیاهان این مناطق به‌دلیل رطوبت و اعتدال هوا، سال‌ها باقی مانده‌اند.

در حالت کلی می‌توان آب و هوای داخل جنگل های هیرکانی را به سه دسته تقسیم کرد. آب و هوای خشک تابستانی، آب و هوای مرطوب پاییزی و اقلیم معتدل زمستانی. در بخش‌های مختلف جنگل، آب و هوا با یکدیگر تفاوت دارند. این تنوع اقلیمی در این جنگل‌ها در سایر نقاط جهان کمتر دیده می‌شود. از مهم‌ترین درختان این جنگل‌ها می‌توان به درختان راش، افرا، نارون، توسکا، زبان گنجشک، ممرز، بارانک، سرخدار، نمدار، انجیلی، لرگ، لیلکی، خرمندی، انجیر و انواع شمشادها اشاره کرد.

جنگل های هیرکانی در سالیان دراز عمرش، انواع قابل‌توجهی از حیوانات را در خود جای داده است. گونه‌های مختلفی از پرندگان و پستانداران در این جنگل‌ها زندگی کرده‌اند که امروزه بعضی از آن‌ها منقرض شده‌اند. تعداد گونه‌های مختلف پرندگان در این جنگل‌ها، نزدیک به ۳۰۰ گونه بوده است و تعداد گونه‌های پستانداران نیز تا ۱۰۰ رسیده است؛ اما امروزه خیلی از آن‌ها دیگر وجود ندارند. خزندگان نیز دیگر حیوانات موجود در جنگل های هیرکانی هستند.از انواع پرندگان می‌توان به عقاب، جغد، اردک خاکستری، شاهین، کبک، بلدرچین، اردک خاکستری، کرکس، قرقی، دارکوب، قرقاول، سار و اردک نوک پهن، اشاره کرد. از مهم‌ترین گونه‌های رو به انقراض پرندگان در جنگل های هیرکانی در حال حاضر، قرقاول‌های خزری هستند. برخی گونه‌های جالب‌توجه در جنگل های هیرکانی، نزدیک به ۷۰ نوع از ماهی ها هستند که در آب های اطراف جنگل های ارسباران دیده می‌شوند.

خرس قهوه‌ای، پلنگ، گرگ، شغال، سمور، خارپشت، خرگوش، گورکن، موش جنگلی و گربه وحشی نیز از معروف‌ترین حیوانات این مناطق هستند. پستاندارانی مانند مرال، بز، شوکا و کل، در گذشته در بیشتر نقاط جنگل های هیرکانی زندگی می‌کردند که امروزه بسیاری از آن‌ها از میان رفته‌اند و تنها می‌توان در اطراف آمل و پارک ملی گلستان رد پای آن‌ها را پیدا کرد. روباه سر دم سیاه و اسبچه خزری، از کمیاب‌ترین پستانداران در حال زیست در این جنگل هستند. اسبچه خزری در جنگل های حوالی آمل، زندگی می‌کند و برای نخستین بار این حیوان را در جنگل های هیرکانی کشف کرده‌اند.