شیر ایرانی (گونه ای تهدید از گربه سانان)

آرایه شناسی: فرمانرو: جانوران شاخه:طنابداران رده:پستانداران راسته:گوشت خوار سانان زیر راسته:گربه سانان تیره:گربه ایان زیر خانواده:پلنگیان سرده:پلنگ مانند ها گونه:شیر

شیر ایرانی (نام علمی: Panthera leo leo)، که با نام‌های شیر اوراسیایی، شیر آسیایی و شیر هندی نیز شناخته می شود، جمعیتی از شیرها است که هم‌اکنون تنها در جنگل گیر واقع در گجرات هند یافت می‌شود؛ جایی که به آن «شیر هندی» می‌گویند.وزن این گونه شیر در نرها ۱۶۰تا ۱۹۰ کیلوگرم است و ماده ها ۱۲۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم گرچه وزن نر ها به ۲۵۵کیلوگرم در حیات وحش نیز رسیده و لی به طور متوسط نر ها ۱۸۹ کیلو گرم و ماده ها ۱۲۶ کیلوگرم وزن دارند . طول بدن بدونه حساب دم در این گونه بین ۲ متر تا ۲.۸متر است و ارتفاع شانه چیزی بین ۱۰۵ تا ۱۱۵ سانتی متر است .این گونه کمی کوچک تر از شیر افریقایی است ویال کم پشت تری دارد . سرعت شیرها در مسافت های کم به بیش از ۸۰ کیلومتر در ساعت نیز میرسد.

جمعیت شیر در آسیا نخستین بار توسط یوهان نپوموک مایر جانورشناس اهل اتریش به عنوان یک زیرگونه مستقل شیر توصیف علمی شد و Felis leo persicus به معنای شیر ایرانی نام گرفت. این نام بعدها به Panthera leo persica تغییر یافت.یک پژوهش بر اساس شواهد ژنتیکی که توسط آی‌یوسی‌ان در سال ۲۰۱۷ انجام شد نشان می‌دهد که تفاوت چندانی میان شیر ایرانی با شیر بربری منقرض‌شده شمال آفریقا و شیرهای آفریقای مرکزی وجود ندارد و از این رو همه آن‌ها در یک زیرگونه قرار می‌گیرند و Panthera leo leo نامیده می‌شوند

شیر روزگاری از ایتالیا و یونان در سواحل دریای مدیترانه تا شمال شرقی هندوستان، ایران، شبه‌جزیره عربستان و آسیای میانه پراگندگی داشت اما شکار بیش از حد، آلودگی آب‌ها و کاهش شدید طعمه‌های این جانور به نابودی آن منجر شده تا جایی که امروزه تنها جمعیت باقی‌مانده شیر خارج از آفریقا در هند یافت می‌شود. بر پایه سرشماری سال ۲۰۱۰ حکومت ایالتی گجرات ۴۱۱ قلاده شیر مشاهده شده‌اند که ۵۲ قلاده نسبت به پنج سال قبل افزایش داشته‌است. بر اساس آخرین سرشماری که در سال ۲۰۱۷ انجام شد، ۶۵۰ قلاده یافت شده‌است که ۲۳۹ قلاده نسبت به هفت سال پیش از آن، رشد دارد.

این جانور در کنار ببر بنگال، پلنگ هندی، پلنگ برفی، و پلنگ ابری یکی از پنج گربه‌سان بزرگ هند است. شیر ایرانی در ایران منقرض شده‌است اما پیش از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، طرح‌های احیای آن ریخته شد و در سال ۱۳۹۸، با توافق میان باغ وحش ارم و انجمن آبزیگاه و باغ‌وحش‌های اروپا، به ایران بازگشت تا احیای آن در این کشور آغاز شود. تفاوت شیر آسیایی و شیر ایرانی: شیر آسیایی در مقایسه با شیر آفریقایی کمی از لحاظ جثه کوچک‌تر است و میل تهاجمی کمتری دارد. همچنین شیرهای نر آسیایی یال کم‌پشت‌تری در بالای سر دارند که بدین ترتیب می‌توان به آسانی گوش‌هایشان را مشاهده کرد. وجود دو خط شکم کشیده شده و یک چین پوستی در سراسر زیر شکم، بهترین وجوه تمایز شیر آسیایی از شیر آفریقایی هستند؛ زیرا این دو ویژگی منحصر به شیر آسیایی است. شیرهای نر آسیایی بین ۱۶۰ تا ۱۹۰ و شیرهای ماده بین ۱۱۰ تا ۱۲۰کیلوگرم وزن دارند و رنگ پوستشان اغلب زرد مایل به قهوه‌ای است.

انقراض در ایران: شیر در گذشته در دشت‌های ایران بسیار فراوان بود و نماد ملی ایران هم محسوب می‌شد. بیهقی در قرن چهارم و پنجم هجری حوالی بلخ را به عنوان شکارگاهی معرفی می‌کند که مسعود غزنوی به شکار شیر می‌رفته و در یک روز ۸ شیر شکار کرده‌است که البته با توجه به ادوات شکار آن روز کمی غریب و اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد. حمدالله مستوفی هم در ۷۴۰ هجری قمری کامفیروز در نزدیکی شیراز را معدن شیر توصیف کرده‌است. اطلاعات ذکر شده سفرنامه‌ها و گزارش‌های محققان نشان می‌دهد که تا حدود ۱۵۰ سال قبل این حیوان در منطقه وسیع و رشته کوه زاگرس، از استان های آذربایجان غربی، لرستان، همدان، مرکزی، اصفهان، فارس، کردستان، کرمانشاه، ایلام، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، شمال خوزستان (در دزفول) تا استان‌های کرمان، بوشهر و هرمزگان حضور داشته‌است.دشت ارژن از بهترین زیستگاه‌های شیر بود. بلنفورد جانورشناس معروف در قرن نوزدهم می‌نویسد: «هر سال تعداد ۴ تا ۵ شیر در منطقه دشت ارژن شکار می‌شد و بچه شیرها را در بازار شیراز به فروش می‌رساندند.»

بدون شک مهم‌ترین دلیل انقراض شیر آسیایی در ایران، شکار بی‌رویه تفریحی آن به دست شاهزادگان سلسله قاجار و افراد محلی و نظامیان و مستشاران خارجی بوده‌است. البته تخریب و اشغال زیستگاه‌های طبیعی آن توسط انسان و کم شدن طعمه نقش بسزایی در وقوع این فاجعه زیست‌محیطی تا حدودی برگشت‌ناپذیر داشته‌است. بر اساس یک روایت، آخرین شکار شیر در ایران توسط ظل‌السلطان پسر ناصرالدین شاه انجام شده‌است اما خود او در خاطراتش (که در ۱۳۲۳ ه‍.ق تنظیم شده) به حسرت در شکار شیر اشاره کرده‌است. ظل‌السلطان که شکارکشی‌های دیوانه‌وار او بسیار معروف است، در این کتاب گفته که در دشت ارژن به شکار شیر می‌رود و علی‌رغم جرگه کردن منطقه با ۱۰ هزار نفر، موفق نمی‌شود شیری شکار کند.

او همچنین ضمن توصیف رود قره‌آغاج (در جنوب شیراز) می‌نویسد: «شیر فراوان و زیاد است ولی از قراری که شنیدم به قرب پانزده سال است که دیگر هیچ شیری در شیراز دیده نشده‌است.» به علاوه، این شاهزاده قاجار به منطقه کام‌فیروز اشاره می‌کند که با سران ایل قشقایی برای شکار شیر می‌رود. آن‌ها دو شیر شکار می‌کنند اما ظل‌السلطان دست خالی برمی‌گردد. گزارش‌هایی از مشاهده شیر در اواسط قرن بیستم هم در دست است. مشاهده یک ماده شیر در سال ۱۹۴۱ یا ۴۲ در ۶۴ کیلومتری شمال دزفول توسط یک نقشه‌بردار هندی قشون انگلیس یکی از آخرین گزارش‌هاست.

بر اساس یکی از منابع برای واپسین بار شیر ایرانی در پیرامون دزفول از سوی مهندسان آمریکایی که مشغول ساخت راه‌آهن در خوزستان بودند، دیده شده‌است و احتمالاً تا چند سال پس از آن نیز چنین شیری در ایران وجود داشته‌است. در سال ۱۳۹۸ یک شیر آسیایی نر به نام هیرمان که جد آن توسط ناصرالدین شاه قاجار به ملکه بریتانیا هدیه شده بود و یک ماده شیر آسیایی به نام ایلدا از باغ وحش دوبلین به باغ وحش ارم منتقل شدند تا امیدهایی برای احیای نسل شیر ایرانی حداقل به صورت حصرشده زنده گردد.

شیر ایرانی در هنر: در نقش برجسته‌های تخت جمشید، تصاویری از شیر ایرانی، در حال شکار گاوی نر یا پادشاه هخامنشی در حال شکار شیر ایرانی، روی سنگ‌ها حجاری شده‌است. در اردبیل ورودی مقبره شیخ جبرائیل پدر شیخ صفی‌الدین اردبیلی نقوشی از شیر ایرانی دیده می‌شود. در گورستانی در «زلقی» واقع در شرق لرستان سنگ قبرهایی با مجسمه شیر ایستاده و غران موسوم به «شیر سنگی» یا به گویش محلی «بردشیر» وجود دارد که تحت حفاظت میراث فرهنگی استان لرستان قرار دارد. شهرستان ایذه در شمال خوزستان میزبان شیرهای سنگی است. در روستای کوهباد قبرهای قدیمی با سنگ قبرهایی به شکل شیر ایرانی با آیاتی ازقرآن و شمشیر علی بن ابیطالب ذوالفقار روی تنه شیرها تزیین شده‌است. در نقوش شکارگاه‌ها و فرش‌های دستباف ایرانی شیرهای ایرانی دیده می‌شوند. در مینیاتورهای خمسه نظامی بهرام گور در حال شکار شیر ایرانی به تصویر کشیده شده‌است.