اثر مار در سبد

تصور کن در سبدی افتاده‌ای پر از مار. مارهایی که برای زنده ماندن، همدیگر را نیش می‌زنند. اینجا قانون این است: اگر نیش نزنی، خورده می‌شوی. اگر نرم باشی، زیر پا له می‌شوی. در این سبد، رحم = ضعف، صداقت = حماقت، مهربانی = تهدید. تو یا باید گزنده شوی… یا در سکوت و انزوا بمیری.

در روان‌شناسی اجتماعی، این پدیده را “تطبیق با انحراف جمعی” یا “اخلاقِ واژگون‌شده‌ی گروهی” می‌نامند. وقتی در یک محیط، رفتارهای نادرست به عرف تبدیل می‌شود، آدم‌ها برای بقا یا پذیرفته شدن، خودآگاه یا ناخودآگاه، شبیه همان فساد می‌شوند. دروغ گفتن، خیانت کردن، تحقیر کردن، تمسخر، قلدری، بی‌تفاوتی… همه این‌ها کم‌کم «عادی» به نظر می‌رسند و کسی که بخواهد درست رفتار کند، مثل یک ویروس در بدن آلوده عمل می‌کند؛ او را پس می‌زنند.

در محیطی که بدی به هنجار تبدیل شده، درست بودن، تهدید است. تو نه با شمشیر، نه با فریاد، فقط با رفتار درستت وجودشان را به چالش می‌کشی. تو با مهربانی‌ات، زشتی‌شان را آشکار می‌کنی. با صداقتت، دروغ‌هایشان را بی‌پوشش می‌گذاری. و همین برایشان کافی‌ست تا بخواهند ساکتت کنند، مسلخت کنند، یا از تو یک «دیو» بسازند تا از خودشان دفاع کنند.

چرا “مار در سبد”؟ چون در سبدی که همه می‌گزند، نیش زدن تبدیل به زنده ماندن می‌شود. نه از سر شرارت… بلکه از ترس، از بقا، از تقلای ناامیدانه برای جا نماندن. و آن‌کس که نیش نمی‌زند، یادآورِ چیزی خطرناک است: یادآور اینکه می‌توان «گزنده نبود». و این یادآوری، برای جمعی که وجدانشان را خفه کرده‌اند، مثل نور در چشمان خوابی عمیق است: آزاردهنده، غیرقابل تحمل، و باید خاموش شود.

آدمی که نیش نمی‌زند، برای جمع فقط یک “خطر” نیست؛ او یک «آینه» است. آینه‌ای که آن‌ها را با چیزی روبه‌رو می‌کند که دیگر تحمل دیدنش را ندارند: انتخاب‌های خودشان. او نشان می‌دهد که می‌شد بی‌رحم نبود، که می‌شد صادق بود، که می‌شد آسیب نزد و هنوز زنده ماند… و هیچ‌چیز برای جمع سمی‌تر از کسی نیست که ثابت کند بد بودن، اجبار نبود؛ انتخاب بود.

آدمی که نیش نمی‌زند، کم‌کم تنها می‌شود. نه به‌خاطر ضعف، بلکه چون دیگران طاقت حضورش را ندارند. او به همه چیز خاطره‌ی چیزی فراموش‌شده را می‌دهد: «وجدان». در دنیایی که قدرت، با فریاد و زخم تعریف می‌شود، سکوتِ یک انسان بی‌زخم، سنگین‌تر از صد فریاد است. نه قهرمان است، نه قدیس. فقط کسی‌ست که ترجیح داد از گزنده شدن، زنده نماند.