آرایه حس آمیزی چیست؟

اگر پایه هفتم یا بالاتر باشید حتما با آرایه حس آمیزی آشنا هستید ما در این مطلب قصد داریم که شمارا بیشتر با آرایه حس آمیزی آشنا کنیم.

حس آمیزی آرایه‌ای ادبی است و در جایی وجود دارد که حواس پنج‌گانه انسان با هم ترکیب شود یا حواس با امری انتزاعی و غیرقابل حس، ترکیب شود. برای مثال در مصرع «بوی بهبود ز اوضاع جهان می‌شنوم» از «حافظ»، حس آمیزی وجود دارد زیرا بو (مربوط به حس بویایی) با شنیدن (مربوط به حس شنوایی) ترکیب شده است. در این مطلب از مجله فرادرس ابتدا یاد می‌گیریم حس آمیزی چیست و چگونه آن را تشخیص دهیم. سپس انواع آرایه حس آمیزی را با مثال توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید

برای آنکه به مفهوم این آرایه بیشتر پی ببرید، بهتر است نگاهی کوتاه به حواس پنجگانه داشته باشید: حواس انسان حواس انسان را می‌توان به پنج دسته تقسیم کرد؛ 1- حس بینایی تمام ویژگی‌های قابل مشاهده مانند رنگ، جهات، اندازه و... که اغلب با فعالیت‌های دیدن، مشاهده کردن و تماشا کردن همراه می‌شود. 2- حس چشایی تمامی‌ مزه‌ها مثل ترش، شور، شیرین، تلخ و... که اغلب با افعال چشیدن، خوردن و نوشیدن همراه می‌شود. 3- حس شنوایی تمام اصوات موجود در دنیا مثل موسیقی‌ها و نغمه‌ها متعلق به این دسته است که با افعال گوش دادن و شنیدن همراه می‌شود. 4- حس لامسه حس لامسه یا بساوایی مختص گرمی، سردی، درد، ضربه‌، سفت و شل بودن و ... است. 5- حس بویایی تمامی‌عطر‌ها و بوهای اطراف ما به این دسته تعلق دارند و با افعال بوییدن و استشمام کردن قابل درک هستند

اما چطور می‌توان این حواس را با هم ترکیب کرد؟ دانستیم که انسان دارای حواس پنجگانه است و با استفاده از این حواس اشیا، رنگ، بو و ... را حس می‌کند؛ به مثال زیر دقت کنید: رنگ قرمز شعله‌های آتش را می‌بینم. در این جمله حس بینایی خودنمایی می‌کند. حال اگر در شعر یا نثر چندین حس مختلف بیاید که با محسوس خود آمیخته نشود؛ به آن آرایه حس‌آمیزی می‌گویند. به زبان ساده‌تر وقتی دو یا چند حس متفاوت باهم آمیخته شوند، این آرایه حس آمیزی ایجاد می‌شود. من آبی بیکران دریا را لمس می‌کنم. آبی رنگیست که به چشم می‌آید و مختص به حس بیناییست، اما در اینجا با لمس کردن که از حس لامسه می‌آید ترکیب شده پس آرایه حس آمیزی داریم

پیشینه ارایه ادبی حس‌آمیزی این آرایه قدمتی طولانی‌ در زبان و ادبیات فارسی دارد و شاعرانی فردوسی، مولوی و ... از آن بهره می‌بردند. جالب است بدانید که صائب تبریزی و بیدل دهلوی که از شاعران سبک هندی هستند در اشعار خود از این آرایه بسیار استفاده می‌کردند. همینطور در اشعار شاعران امروزی نیز مانند اشعار سهراب سپهری سرآمد بوده است. مرا در نهانی یکی دشمن است که بر بخردان این سخن روشن است شاهنامه، فردوسی عبارت سخن روشن است؛ درآمیختن دو حس شنوایی و بینایی است. نجوای نمناک علف‌ها را می‌شنوم شب پر خواهش و پیگر گرم افق عریان بود سهراب سپهری نجوا امری شنیدنی است و نمناک امری لمس کردنی و در این شعر زیبا از سهراب سپهری این دو حس در هم آمیخته است و شاعرانگی را ایجاد کرده.

روش‌‌ پیدا کردن آرایه حس‌آمیزی در شعر و متن همانطور که در دسته‌بند‌ی‌های این آرایه گفته شد، می‌دانیم که در آرایه حس‌آمیزی به هر شکلی که به کار رفته باشد، حتما یکی از حواس پنجگانه در آن حضور دارد. پس اگر در همان ابتدا با خواندن شعر یا متن، حس پنجگانه‌ای را مشاهده کردید آن را به دفت بررسی کنید؛ سپس با توجه به ترکیبات و کلمات کنار این حواس ببینید که آیا حس و محسوس با هم مطابقت دارند یا نه! اگر حس و محسوس هر دو متعلق به یک دسته بودند آرایه‌ای وجود ندارد؛ ولی اگر متعلق به دو حس متفاوت بودند آرایه حس آمیزی را پیدا کرده‌ایم. از صدای سخن عشق ندیدم خوش‌تر ‌یادگاری که در این گنبد دوار بماند غزلیات، حافظ دیدن صدا ترکیبی از دو حس بینایی و شنوایی است. به ترانه‌های شیرین به بهانه‌های زرین بکشید سوی خانه، مه خوب خوش‌لقا را دیوان سمش، مولانا در این بیت دو بار از آرایه حس آمیزی استفاده شده است. ترانه‌های شیرین ترکیب دو حس شنوایی و چشایی از دسته حسی-حسی و بهانه‌های زرین (اگر زرین را رنگ در نظر بگیریم)، ترکیب حس بینایی با واژه‌ای انتزاعی است که مربوط به دسته حسی-انتزاعی می‌شود