میترا : ایزدبانوی هندی_ایرانی

در این پست با ایزدبانوی هندی_ایرانی آشنا میشوید .

میترا یا میثِره، (زبان نیاهندوایرانی: * mitrás) نام یک ایزد هندوایرانی است که نام و برخی ویژگی‌های آن از میترا (ودایی) در ریگ ودا و همچنین مهر (ایزد ایرانی) در زبان اوستایی مشتق شده است. میترا بزرگ‌ترین ایزد پیش از پیدایش زرتشت است. او همچنین به میتراس در امپراتوری روم در طول قرن‌های دوم و سوم میلادی، شهرت دارد و آیین میترائیسم حول محور او شکل می‌گیرد. از دیرباز، پرستش این ایزد در میان طوایف آریایی مرسوم بود و پیروانی بسیار داشت.

کهن‌ترین سند که در آن نام ایزد میترا آمده است، پیمان‌نامهٔ میتانی (۱۳۱۷ پیش از میلاد) است. پیمان‌نامهٔ میتانی «میترا» را به عنوان نگهبان «پیمان» معرفی می‌کند. میترا به زبان سانسکریت به معنای «دوست» آمده است اسامی (و گهگاه برخی از خصوصیات) این دو شخصیت قدیمی‌تر متعاقباً برای سایر چهره‌ها نیز به کار گرفته شد: میترا در پادشاهی کوشان به زبان باختری «میرو» Miiro نامیده می‌شد.[ یک شکل مشتق شده از میترا، میتریا، نام آخرین موعود در آیین بودایی است. در آناتولی دوران هلنیستی، میترای اوستایی با چهره‌های مختلف محلی و یونانی ترکیب شد که منجر به چندین گونه مختلف آپولون - هلیوس - میترائیسم - هرمس -استیلبون شد.

در زبان‌های سانسکریت و مادی «میتَر»، زبان اوستایی «میثر»، زبان پارتی و زبان فارسی میانه (ساسانی) مهر و سغدی «میشی» خوانده می‌شود و اگر میترا را واژه‌ای هندواروپایی فرض کنیم، قدمتش تقریباً به ۳۵۰۰ پیش از میلاد مسیح می‌رس جولیانو بونفانته نیز معتقد است که قدمت میترا به سه هزار سال پ. م یعنی به دوران هندواروپایی‌ها می‌رسد. وی بر این نظر تأکید دارد که مفهوم «پیمان» در میترا ریشهٔ هندواروپایی دارد نه هندوایرانی. ژرژ دومزیل اسطوره‌شناس فرانسوی آورده است که «میترا ایزدی هندواروپایی است.» دومزیل با اعتقاد به اهمیت ایزدشناسی هندواروپایی به این نتیجه رسید که مفهوم میترا از «مبادله» به «پیمان» و سپس به «دوستی» تغییر یافته است ایلیا گرشویچ ایرانشناس روسی، معتقد است که برای شناخت معنی واژهٔ میترا، بررسی چهار منبع قدیمی مربوط به این ایزد شامل پیمان‌نامهٔ میتانی، اسناد ریگ ودا، اسناد مربوط به مهر (ایزد ایرانی) و میتراس ضروری است

روز تولد: به گفتهٔ ام.جی. ورماسرن و سی.سی. اسن، سال نوی میترایی و تولد میترا در ۲۵ دسامبر بود. اما کلاوس با این نظر مخالف است و بیان می‌کند: «اسرار میترایی هیچ مراسم عمومی خاصی نداشتند. کسانی که به آیین میترایی وارد می‌شدند باید سوگند رازداری و فداکاری می‌نوشتند، جشنی که در ۲۵ دسامبر برگزار شد، جشنواره عمومی جشنواره «دایس ناتالیس سولیس اینویکتی» به معنای «تولد خورشید شکست‌ناپذیر» مربوط به خدای خورشید بود، و به هیچ وجه خاص اسرار میترایی نبود.» تولد میتراس به چندین صورت متفاوت در روایت‌های میترایی آمده و به صورت نقش برجسته بر جا مانده است. در برخی نقش‌ها، کوتس و کوتوپاس نیز حاضرند و گاهی این دو به صورت چوپان نشان داده می‌شوند.در برخی نقش‌ها، این دو به تولد میتراس کمک می‌کنند. آمده است که او زاییدهٔ روشنایی است و از دل سنگی زاده شده است. میتراس در این حالت کاملاً عریان است و کلاه فریگی به سر دارد، دستش را بلند کرده و خنجری و مشعلی را در دست گرفته است. این تصویر از تولد میتراس در مهرابه‌های اروپایی موجود است. در نقش برجسته‌ای در دیبورگ آلمان میتراس کودک هنگام زایش در دست راست دشته‌ای دارد و در دست چپ کرهٔ جهان را روی دست بلند کرده است که نشانه‌ای از فرمانروایی او بر جهان است.

میترا، ایزدی اسطوره‌ای است که گاه در ریگ ودا و اوستا با صفات و ویژگی‌های همسانی ظهور می‌یابد. این امر می‌تواند بیانگر روزگار یگانگی این دو قوم آریایی باشد. این صفات مشترک عبارتند از: بینایی و خردمندی و نیرومندی، در ریگ ودا «چون به سخن درآید مردم را به کار برمی‌انگیزد، میترا زمین و آسمان هر دو را نگاه می‌دارد، میترا مردم را با چشمانی که بسته نمی‌شود می‌نگرد. تمام پنج نژاد، همه مردم آریایی به میترا توسل می‌جویند. که در یاری نیرومند می‌باشد، چون او نگاهدارنده همه خدایان است. میترا به خدایان و به مردم زنده و به آنکه علف مقدس را می‌گسترد، در اجرای قانون مقدس روزی می‌دهد.» در اوستا نیز بر قدرت بینایی مهر تأکید شده، «او هر که را دروغ بگوید، می‌بیند.» نیرومندی و نیروبخشی، میترا چه در ریگ ودا – که نسبت به اوستا حضور کمتری دارد- و چه در اوستا بسیار نیرومند و نیروبخش است. دهندهٔ نعمت و برکت، در ریگ ودا، میترا دهندهٔ روزی و نعمت به مردم شناخته می‌شود. در اوستا هم مهر با پیروانش پیمان بسته که به آنها برکت و نعمت بخشد. حافظ و نگهبان، میترا در ریگ ودا حافظ و نگهدارندهٔ زمین و آسمان، انسان‌ها و همهٔ خدایان است و لطف او عام خوانده شده. مهر در اوستا هم نگهبان همهٔ آفریدگان آمده و این وظیفه را اهورامزدا بر عهده‌اش نهاده تا هشیارانه نگهبان آفرینش باشد. حمایتگری و یاریگری، در ریگ ودا، میترا حمایتگر مردمان و نگهدارندهٔ همهٔ خدایان به شمارمی‌آید. مهر در اوستا هم یاری‌کنندهٔ هم‌پیمانانش است. پدیدآورنده باران، میترا پدیدآورندهٔ باران است و این باوری است که هند و ایران بدان توجّه داشتند. آورندهٔ روز، روزآفرینی، از دیگر کنش‌های میترا در ریگ ودا و اوستا است

میترا با وجودِ داشتن ویژگی‌های همسان؛ گاه با کنش‌هایی متفاوت در اوستا نسبت به ریگ ودا توصیف می‌شود. علّت تفاوت چهرهٔ فعّال مهر در اوستا نسبت به رویکرد انفعالی‌اش در ریگ ودا، نیاز اجتماعی و بافت فرهنگی مردمان ایرانی‌تبار است که مهر در آن دیرتر پاییده است. تفاوت‌های مهر با میترای ریگ ودا: مقام قضاوت و داوری پس از مرگ، ایزد مهر وظیفه داوری روان پس از مرگ را به عهده دارد، هنگام سوگند به او قسم می‌خورند، رسیدگی به دعواهای قضایی و امور حقوقی با حمایت او انجام می‌شد. در سنت زرتشتی، دادگاه روان پس از مرگ سه داور دارد که در راس آنها مهر قرار دارد و سروش و رَشن همکاران او می‌باشند. جنگاوری در سراسر مهریشت سخن از بزرگی و جنگاوری مهر است. پاسداری از پیمان و عهد، برجسته‌ترین ویژگی ایزد مهر است. در مهریشت از زمان اهورامزدا به زرتشت فرمان به پاسداری از پیمان بسته شده صادر گردیده و شکستن پیمان به هیچ بهانه‌ای جایز نیست. مهر از سوی دیگر دشمن با پیمان‌شکنان است و در این راه تا آن میزان با آنها مبارزه می‌کند که آنها را از میان بردارد. «اگر خانه خدا یا دهخدا یا شهربان یا شهریار مهردروج باشد، مهر خشمگین آزرده، خانه و ده و شهر و کشور و بزرگان خانواده و سران روستا و سروران شهر و شهریاران کشور را تباه کند» (اوستا، مهریشت، بند ۱۷) شهریاری، مهر می‌تواند شهریاری و عظمت را به هر کس که بخواهد ببخشد یا بازپس گیرد چرا که او شهریار همه سرزمین‌ها و فرهمندترین آفریدگار اهورامزدا است.

آغاز مهرپرستی در ایران را نمی‌توان به درستی روشن ساخت ولی می‌دانیم که بسیار پیش از آنکه کیش زرتشتی پدید آید میترا را ستایش می‌کردند. کریستن سن نوشته است چنین به نظر می‌رسد که قبل از جداشدن دو تیره هند و ایرانی از یکدیگر تفاوتی میان دو گروه از خدایان عمدهٔ آنها بوده است. یک گروه را دائوا می‌خواندند و در راس آن خدای جنگجویی به نام ایندرا قرار داشت، و گروه دیگر را اسوراها «به ایرانی اهورا» می‌گفته‌اند و بزرگ‌ترین آنها وارونا و میترا بود. پرستندگان میترا در ستایش او و خدایانی که در گرد اویند، یشت‌ها را می‌سرایند و این همان سرودهایی است که نمونه‌هایی چند از آن با اصول دینی زرتشتی تطبیق شده و در قسمت موسوم به «بخش جدید اوستا» تا امروز محفوظ مانده است

به موجب گات‌ها زرتشت سخت با میترا پرستی و مراسم و باورهای آن مخالف بود و زرتشت بدون یادکرد از نام مهر، با کنایات روشن مهرپرستی را نکوهیده است. مهم‌ترین مراسم مهرپرستان قربانی کردن گاو نر بود.پس از ظهور زرتشت به دلایلی مانند مقابله با نمادهای مهرپرستی، ترویج یگانه‌پرستی، لزوم یکجانشینی و توسعهٔ تمدن، با قربانی کردن گاو به شدت مقابله می‌شود و حراست و حمایت از گاو مورد توجه خاص زرتشت قرار می‌گیرد. زرتشت در گات‌ها از کیان و کرپان و اوسیج‌ها که دسته ای از امرا و پیشوایان دیویسنان بودند بدگویی می‌کند که به حیوانات ظلم و بیداد روا می‌دارند و به جای آنکه آنان را بپرورانند و به زراعت وادار سازند، آنان را به ناله درمی‌آورند حتّی زرتشت در گات‌ها به کسانی که حیوانات را با فریاد شادمانه قربانی می‌کنند، نفرین می‌فرستد.