شناخت حالت غرقگی یا Flow

اصطلاح Flow را اولین بار میهای چیک سنت میهایی (یکی از دانشمندان مطرح در زمینه روانشناسی مثبت گرا) به کار برد. این اصطلاح بعد از او توسط افراد بسیاری، از جمله مارتین سلیگمن و کریستوفر پترسون ترویج شد و می‌توان گفت امروزه یکی از چند واژه‌ی کلیدی در روانشناسی مثبت گرا است؛ در حدی که سلیگمن در کتاب «شکوفایی» خود، Flow را به عنوان یکی از پنج ستون اصلی روانشناسی مثبت گرا مطرح می‌کند. البته کلمه‌ی Flow در مکانیک سیالات به شارش (حرکت و جریان بار الکتریکی در نقطه‌ی مد نظر) ترجمه می‌شود و ارتباطی با فلو شدن به معنای غرقگی ندارد. در برخی متن‌های مدیریت و روانشناسی به اشتباه، از همان ترجمه‌ی شارش برای Flow استفاده شده است.

«من تماشای تو می‌کردم و غافل بودم کز تماشای تو خلقی به تماشای من‌اند.» این بیت، تجربه حالت فلو را به زیباترین شکل توصیف می‌کند. چیک سنت میهایی، Flow را به عنوان یک وضعیت ذهنی تعریف می‌کند. وضعیتی که در آن، چنان در یک فعالیت فیزیکی یا فکری غرق می‌شویم که گذر زمان را حس نمی‌کنیم و فقط بعد از این‌که به حال عادی بازگشتیم، متوجه می‌شویم که کاملاً در آن لحظه غرق شده بودیم؛ برای مثال، هنرمندان، طراحان، پزشکان، نویسندگان و خلاصه هر فردی که یک فعالیت مشخص را با اوج علاقه و درگیری ذهنی انجام می‌دهد، می‌توانند وضعیت Flow را تجربه کنند. به طور خلاصه حالت فلو یعنی تجربه عمیق درگیرشدن با فعالیتی لذت‌بخش. اصطلاح غرقگی هم با توجه به همین توضیح انتخاب شده است. (البته گاهی در برخی متن‌های فارسی، اصطلاح کلمه‌ی Flow را به تچان ترجمه می‌کنند.) اما این ترجمه به علت نادر و نا آشنا بودن، به عنوان معادل Flow در فارسی جا نیفتاده است. چیک سنت میهایی معنی Flow و حواشی این مفهوم را در کتاب «Flow»، به صورت کامل شرح داده است. (این کتاب در فارسی با عنوان «غرقگی» ترجمه شده است.)

حالت فلو ویژگی‌هایی دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از: تعادل چالش‌مهارت: کارهایی که حالت غرقگی ایجاد می‌کنند، کمی چالش‌برانگیزند و ذهنتان را درگیر می‌کنند، اما آن‌قدر سخت نیستند که از پس انجامشان برنیایید. ترکیب اقدام و آگاهی: تمام توجه شما به کاری است که انجام می‌دهید. اهداف مشخص: شما دقیقا می‌دانید باید چه کاری انجام دهید. تمرکز: شما فقط روی کاری که انجام می‌دهید تمرکز کرده‌اید. حس کنترل: احساس می‌کنید برای اتفاقاتی که در جریان انجام کار رخ می‌دهد، مسئولید. بی‌توجهی به گذر زمان: زمان برایتان خیلی سریع سپری می‌شود و به گذر آن توجهی ندارید. اشتیاق درونی: شما به‌خاطر لذتی که از کار می‌برید آن را انجام می‌دهید، نه به‌خاطر تشویق دیگران یا نتیجه نهایی کار. (البته ممکن است همه این نشانه‌ها را نداشته باشید یا بعضی از آنها را کمتر و بعضی دیگر را بیشتر تجربه کنید.)

با اینکه نظریه فلو ده‌ها سال پیش مطرح شده، تحقیقات علوم اعصاب انجام‌شده در این زمینه جدید هستند و دانشمندان هنوز دقیق نمی‌دانند که علت ایجاد حالت فلو در مغز چیست و شواهدی علمی برایش نیافته‌اند اما بر اساس یکی از فرضیه‌ها که سال ۲۰۰۴ مطرح شده است، وقتی فرد در کاری غرق می‌شود، فعالیت بخشی از قشر پیشانی مغز او که مربوط به فعالیت‌های انتقادی و خودکنترل‌کننده است، کمتر می‌شود و فرد کارهایش را خودکار انجام می‌دهد. طبق این فرضیه، حالت غرقگی چیزی شبیه به قابلیت خلبان خودکار است. فرضیه دیگر هم این است که حالت فلو توسط انتقال‌دهنده‌های عصبی ایجاد می‌شود. وقتی شما روی کاری کاملا متمرکز شده‌اید و غرق کار هستید، بدن دوپامین و نوراپی‌نفرین ترشح می‌کند. دوپامین به‌خاطر تداوم در انجام کار به شما پاداش می‌دهد و حس رضایت و خوشحالی ایجاد می‌کند و نوراپی‌نفرین نیز انرژی لازم برای ادامه کار و تمرکز را به شما می‌دهد. درنتیجه مغز شما به فعالیت متمرکز خود ادامه می‌دهد و به حالت فلو می‌رسد. البته دانشمندان علوم اعصاب می‌گویند برای پیداکردن علت دقیق و درک حالت فلو تحقیقات بیشتری لازم است.

حالت فلو در اغلب اوقات باعث شادی ما میشود و فوایدش از ضرر هایش بیشتر است؛ زیرا وقتی غرق در کاری هستید، در لحظه زندگی می‌کنید و درگیر افکار نامربوط گذشته و آینده یا پرش ذهنی نمی‌شوید و در لحظه، حس و حال خوبی دارید. البته دانشمندان بر این باورند که اثر مثبت فلو کوتاه‌مدت است و بعد از مدتی از بین می‌رود، اما این اثر ممکن است شروع احساس مثبتی باشد که برای سلامت روان به آن نیاز دارید. طبق تحقیقات، حالت فلو برای مقابله با موقعیت‌های بحرانی هم نیز کاربردی است. در دوران قرنطینه کرونا، ۵۱۱۵ نفر از ساکنان چین در یک نظرسنجی شرکت کردند. نتیجه نظرسنجی این بود که غرقگی در کارهای موردعلاقه افراد استرس قرنطینه را کاهش داده است. افرادی که در این دوران غرق کار بودند، کمتر مرتکب رفتارهای ناسالمی چون مصرف الکل یا سیگار می‌شدند. سایر مزیت‌های حالت فلو عبارت‌اند از: احساس شادمانی و رضایت؛ افزایش قدرت مهار و مدیریت احساسات؛ ایجاد انگیزه درونی؛ افزایش بازدهی و بهبود عملکرد؛ بهبود یادگیری، خلاقیت و توسعه مهارت‌ها.

معایب فلو زمانی مشخص می‌شود که غرق در فعالیت‌های ناسالم شوید. افرادی که به بازی‌های کامپیوتری، شبکه‌های اجتماعی یا حتی هیجان اعتیاد دارند، هنگام انجام این کارها حالت غرقگی را تجربه می‌کنند. وقتی غرق در فعالیتی ناسالم می‌شوید، مغزتان دیگر به خطرات، ریسک‌ها و جنبه‌های منفی آن توجهی نمی‌کند و فقط دنبال احساس لذت و رضایتی است که از انجام این کار به دست می‌آورید. مثلا افرادی که هنگام انجام ورزش‌های خطرناک فلو را تجربه می‌کنند، ممکن است روزبه‌روز خطرهای بزرگ‌تری را به جان بخرند و درنهایت به خودشان آسیب بزنند.

بر اساس بعضی از تحقیقات، ایجاد حالت فلو اختیاری نیست و به شخصیت و سایر عوامل غیرقابل‌کنترل بستگی دارد. البته کارشناسان و روان‌شناسانی که درباره این حالت ذهنی تحقیق می‌کنند، توصیه‌هایی برای افزایش حالت فلو یا غرقگی ارائه می‌دهند که عبارتند از: عوامل حواس‌پرتی را حذف کنید: وقتی مشغول انجام کاری هستید، اگر مدام اعلان‌های تلفن همراهتان توجهتان را جلب کنند یا هر چند دقیقه یک بار برای ریختن چای یا قهوه کار را متوقف کنید، هیچ‌وقت وارد حالت فلو نمی‌شوید. برای اینکه غرق در کاری شوید، چند دقیقه اول را باید آگاهانه تمرکز کنید و به انجام کار متعهد بمانید؛ حواس‌پرتی در فرایند تمرکز و تعهد شما اختلال ایجاد می‌کند و اجازه نمی‌دهد در کار غرق شوید. اهداف مشخصی تعیین کنید: اگر وسط انجام یک کار مکث کنید تا متوجه شوید بعد از آن باید چه کاری انجام دهید، نمی‌توانید وارد حالت فلو شوید. پیش از شروع کار،‌ فعالیت‌هایی را که باید انجام دهید و هدفی را که باید به آن برسید مشخص کنید. سپس مشغول کارکردن شوید و دیگر مکث نکنید. وقتی مکثی وجود نداشته باشد و تمرکز ادامه پیدا کند، کم‌کم در کارتان غرق می‌شوید و متوجه گذر زمان نخواهید شد. برای خود چالش ایجاد کنید: مرز مهارت‌هایتان را پیدا کنید و یک گام از آن فراتر بروید. اگر کاری که انجام می‌دهید خیلی ساده باشد، خسته‌کننده می‌شود و گذر زمان برایتان کند خواهد شد و اگر کاری که انجام می‌دهید بیش از اندازه سخت باشد و هنوز مهارت لازم برای به پایان‌رساندن آن را به دست نیاورده باشید هم مضطرب می‌شوید و نمی‌توانید تمرکز کنید. حد تعادل بین این دو حالت فلو را ایجاد می‌کند؛ کار چالش‌برانگیزی را انتخاب کنید که توانایی حل چالش‌هایش را داشته باشید. از فلوهای قبلی استفاده کنید: اگر قبلا در کاری غرق شده‌اید و تجربه فلو را دارید،‌ دوباره این تجربه را تکرار کنید. مثلا اگر وقتی مشغول ورزش در باشگاهید، گذر زمان را فراموش می‌کنید و غرق در انجام حرکات ورزشی می‌شوید، این کار را آگاهانه تکرار کنید و از احساس خوب غرق‌شدن در کار موردعلاقه‌تان لذت ببرید. مدیتیشن و ذهن‌آگاهی را تمرین کنید: مدیتیشن هم حواس شما را متمرکز می‌کند و ذهن‌آگاهی هم به معنی زندگی در لحظه حال است؛ وقتی ذهنتان درگیر افکاری راجع به گذشته و آینده شد، توجهتان را به لحظه حال و اتفاقاتی معطوف کنید که اکنون در جریان هستند.