پیشینه کتاب هزار و یک شب!

به عنوان یک ایرانی و پارسی زبان حتما نام کتاب داستان های هزار و یک شب را شنیدید. چه کتاب را خوانده باشید و چه نخوانده باشید به طور کلی و خلاصه می دانید که این کتاب روایتگر شهرزاد قصه گویی است که برای پادشاهی ظالم و مستبد هزار و یک شب قصه می گوید.

ماجرای هزار و یک شب قصه گویی شهرزاد، از جایی شروع می شود که پادشاهی به نام شهریار که در جزیره ای در خاورمیانه فرمانروایی می کرده است؛ او مورد خیانت همسرش قرار می گیرد. همسر پادشاه آن سرزمین، در زمان غیاب او بارها به او خیانت کرده بود. پادشاه شهریار از این اتفاق بسیار خشمگین و رنجیده خاطر می شود و بعد از کشتن همسرش و تمام افرادی که در خیانت های همسرش همکاری کرده بودند؛دست به انتقامی بزرگ از زنان می زند و هر شب یکی از دختران شهر را به عقد خود در می آورد و صبح آنها را به قتل می رساند تا آن ها فرصت خیانت به او را نداشته باشند. شاه مستبد داستان های هزار و یک شب وزیری داشته که وظیفه اش پیدا کردن دختر برای شهریار بوده. بعد از گذشت مدتی که دیگر دختران کمی برای شاه باقی مانده بودند، نوبت به دختران وزیر شهریار، یعنی شهرزاد و دنیازاد می رسد. شهرزاد که دختر بزرگ تر وزیر بوده به پیشنهاد خودش به عقد شهریار در می آید. شبی که شهرزاد پیش شهریار است به او می گوید که خواهر کوچکش دنیا زاد عادت دارد هر شب با قصه های او به خواب برود و از شهریار درخواست می کند در شب آخر عمرش دنیازاد به قصر بیاید تا برای آخرین بار برای خواهرش قصه شب بگوید. شهریار قبول می کند. شهرزاد در حضور شهریار برای دنیا زاد قصه گویی می کند و سپیده دم، در اوج داستان، قصه گویی را به پایان می رساند. شهریار که مسحور و غرق قصه گویی شهرزاد شده به او مهلت می دهد و کشتن او را به بعد موکول می کند تا فردا شب بتواند ادامه قصه را بشنود. شهرزاد قهرمان با هوش داستان ما، با ذکاوت و هنر قصه گویی اش هر شب قصه ها را در اوج تمام می کند و پایان هر قصه را به ابتدای قصه دیگر گره می زند تا بتواند با ادامه دادن قصه گویی ها، خودش، خواهرش و دیگر زنان باقی مانده سرزمینش را نجات بده. منبع قصه های شهرزاد تخیل خودش و قصه هایی بوده است که پدرش از سفرهای مختلف به عنوان وزیر برای او تعریف می کرده.

کتاب هزار و یک شب اولین نمونه قصه‌درمانی در تاریخ بشر است. پیشینه داستان‌های هزار و یک شب به هندوستان پیش از دوران هخامنشی برمی‌گردد و قبل از حمله اسکندر به ایران، به فارسی باستان ترجمه شده. بعدها در قرن سوم هجری که بغداد مرکز علم و ادب شد؛ این کتاب از پهلوی به عربی برگردانده شد و اصل پهلوی آن از بین رفت.

کتاب هزار و یک شب نسخه های متعددی دارد. یکی از اولین نسخه های آن، نسخه هندی می باشد که پیش از دوره هخامنشی به زبان سانسکریت نوشته شده . بعد از آن، این کتاب به ایران رسیده و نسخه ایرانی هزار و یک شب که ترجمه ای از نسخه سانسکریت به فارسی باستان بوده است، در آن زمان خلق شده است. نسخه عربی این کتاب از فارسی پهلوی به عربی ترجمه شده است. در قرن هجدهم که داستان های شگفت انگیز هزار و یک شب مورد توجه اروپاییان قرار گرفته بود، به زبان های مختلف اروپایی از جمله انگلیسی و فرانسوی ترجمه شد. طی فرآیند هر ترجمه در قرن های مختلف، تعدادی داستان جدید به آن اضافه شده و به داستان های دیگر، جزئیات و لایه های بیشتری اضافه شده است.

همونطور که اشاره شد، این اثر ارزشمند بارها ترجمه شده. کتاب هزار و یک شب به گفته علی اصغر حکمت قبل از دوره هخامنشی در هند به وجود آمده است و سپس قبل از حمله اسکندر به فارسی باستان ترجمه شده. در قرن سوم هجری بعد از حمله اعراب در بغداد، از پهلوی به عربی برگردانده شده. متاسفانه اصل نسخه پهلوی آن، در همان زمان نابود شده.

طبق دایره المعارف بیریتانیکا اگرچه نام شخصیت های اصلی کتاب ایرانی است؛ اما روایت قاب احتمالا هندی است. از طرف دیگر میزان اسامی عربی در داستان ها نسبت بالاتری به اسامی ملیت های دیگری دارد. منشاء داستان ها از کشورهای مختلف خاورمیانه شامل هند، ایران، عراق، ترکیه و یونان می باشد. به دلیل کهن بودن اولین نسخه این کتاب و ترجمه های متعددی که طی قرن های مختلف از این کتاب انجام شده؛ نویسنده و مبداء واحدی برای این کتاب وجود ندارد و این کتاب فوق العاده، اثری جمعی و چند ملیتی محسوب می شود.

شهرزاد در داستان های هزار یک و شب دارای الگوی کهن قهرمان است؛ او با دیدن کشته شدن زنان سرزمینش جان خود را به خطر می اندازد و نقشه ای خطرناک برای نجات خود و زنان کشورش طراحی می کند. او به پیشنهاد خودش به عقد پادشاه شهریار در می آید در حالی که پدرش که وزیر پادشاه شهریار بوده؛ به او التماس می کند که اینکار را نکند و راهی برای نجات او و خواهرش پیدا می کند. شهرزاد دارای شخصیتی جسور، شجاع، زیرک و قوی است که می خواهد به جنایت های پادشاه پایان دهد.

چند تا از داستان های معروف کتاب هزار و یک شب که از آن ها فیلم و انیمیشن ساخته شده است؛ علاءالدین و چراغ جادو، سفرهای سند باد و علی بابا و چهل دزد بغداد می باشد. به طور کلی داستان های کتاب هزار و یک شب در شهرهای خاورمیانه نقل می شود و در آن ها از عناصر افسانه ای ادبیات مشرق زمین مانند جن و پری، غول، جادوگر و طلسم استفاده شده است. این قصه های شامل انواع داستان های تاریخی، عاشقانه، تراژدی و حتی کمدی می باشند. این داستان ها با قصه گویی هنرمندانه شهرزاد با ایجاد تعلیق و کشش بالا روایت می شوند.

نکته مهم دیگری که درباره شهرزاد وجود دارد این است که با توجه به مبداء پیدایش داستان که خاورمیانه است؛ شهرزاد به عنوان یک زن در جایگاه قهرمان و نقش اصلی قرار دارد و برعکس اکثر داستان های کهن منطقه مشرق زمین، شخصیت اصلی مرد نیست. همچنین شهرزاد شجاع و قوی است و روی پادشاه قدرتمند داستان اثرات زیادی می گذارد و نجات دهنده زنان کشورش می شود. که این ویژگی ها در ادبیات شرق از یک شخصیت زن داستانی کم تر دیده می شود. شخصیت شهرزاد از نظر ویژگی های شجاعت و درایت به شخصیت گردآفرید در داستان های شاهنامه فردوسی شباهت دارد.

شهرزاد در بین قصه های مختلفش مفاهیم انسانی را جای می دهد و با روایت داستان هایی از هارون الرشید، شخصیت تاریخی و حاکمی عادل تلاش می کند به شهریار نشان دهد که یک حاکم می تواند بین شهروندان فرق نگذارد و مهربان و عادل باشد. شهرزاد تلاش می کرد با آشنا کردن شهریار با هارون الرشید که شخصیت متضاد او می باشد؛ روی او اثر بگذارد. شهرزاد قدرت زیادی در برابر پادشاه ستمگر داستان ما دارد. او علاوه بر اینکه می تواند خودش و زنان دیگر را هزار و یک شب معادل حدودا سه سال نجات دهد؛ طی روند قصه گویی اش با هوشمندی، داستان هایی را انتخاب می کند که به واسطه آن ها بتواند روی پادشاه اثر بگذارد و او را به بخشش تشویق کند. شهرزاد با روش داستان پردازی و طی گفت و گوهای بعد تعریف قصه های برای پادشاه، او را مانند یک روان درمانگر حرفه ای تحت درمان قرار می دهد و تلاش می کند روی ناخودآگاه او تاثیر بگذارد تا دل و ذهن او را از انتقام و ستم پاک کند.

تاثیرات داستان های هزار و یک شب در جهان: قصه های هزار و یک شب که یک اثر بی نظیر و با قدمت بالا می باشند؛ برای قرن های متمادی، تخیل نسل های مختلف در سراسر جهان را تحت تاثیر قرار داده است. داستان های هزار و یک شب ارمغان ادبیات عربی، اسلامی و خاورمیانه به جهان است. این مجموعه داستان شگفت انگیز تا به امروز روی فرم های مختلف هنر، مانند موسیقی و سینما تاثیر گذاشته است. این اثر از طریق داستان های افسانه ای نقل شده، داستان های جادویی پر از ماجراجویی اقتباسی و نمایش مدرن آن به عنوان فیلم های سینمایی هالیوود یا انیمیشن های دیزنی کاملا مشهود است. کم تر کسی را می توان پیدا کرد که با داستان های علاء الدین، علی بابا و سندباد آشنا نباشد.

علاوه بر این اقتباس های سینمایی، شخصیت های غول، جن، حوری و عفریته از طریق داستان های هزار و یک شب در غرب شناخته شده و وارد ادبیات غرب شده است. طی قرن های دراز داستان های هزار و یک شب بارها به زبان های مختلف مانند عربی سوریه و عربی مصری ترجمه شده و با قلم افراد مختلف بازنویسی و تکمیل شده. طی داد و ستد فرهنگی که از طریق تجارت، سفر و جنگ در خاورمیانه اتفاق افتاده، نیز داستان هایی برگرفته از مناطق مختلف به اون اضافه شده. در داستان های هزار و یک شب علاوه بر شخصیت ها و وقایع تخیلی، به وقایع تاریخی از جمله حمله مغول ها و جنگ های صلیبی نیز اشاره شده.

در قرن هجدهم اروپایی ها مجذوب این مجموعه داستان شرقی شدند. آن زمان هیچ ترجمه اروپایی برای آن وجود نداشت. اولین ترجمه کامل این اثر توسط آنتوان گالند در اوایل قرن هجدهم به فرانسه انجام شد. بعد از آن هزار و یک شب به زبان های مختلف اروپایی از جمله انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و… ترجمه شد. معروف ترین ترجمه این اثر بی نظیر توسط سر ریچارد برتون در حدود سال ۱۸۸۵ انجام شد. نویسنده های مشهور و اثر گذاری همچون ادگار آلن پو، رابرت لوئیس استیونسون، تولستوی، ساموئل تیلور و استیون کینگ تحت تاثیر داستان های هزار و یک شب آثاری خلق کرده اند.

نسخه کنونی فارسی که در ایران به چاپ می رسد؛ نسخه ای است که عبداللطیف طسوجی با همکاری میرزا محمد علی‌خان سدهی اصفهانی متخلص به سروش و ملقب به شمس الشعرا اصفهانی ترجمه کرده است. این ترجمه از نسخه عربی این کتاب به اسم «الف لیله و لیله» (اسم عربی این کتاب هست) در زمان محمدشاه و پسرش ناصرالدین شاه به فارسی برگردانه شد. وظیفه ترجمه نثر آن با ملا عبدالطیف طسوجی بود و ترجمه و انتخاب شعرهای جایگزین فارسی آن بر عهده میرزا محمد علی خان سدهی اصفهانی متخلص به سروش بود. سرانجام این نسخه به چاپ سنگی رسید.