جشن های ایران باستان | قسمت ① :«جشن سده»

جشن سده بزرگ ترین جشن آتش و از جشن­ های باستانی ایران است که هر سال 10 بهمن ماه به صورت همگانی برگزار می شود. در گذشته، مردم با همکاری یکدیگر هیزم گرد می آوردند و بر بام خانه ها یا بر بلندای کوه آتش روشن می کردند. آتش نماد نور و انرژی است. شهرت جشن سده براساس آتش افروزی است و آتش نماد اصلی آن به شمار می رود. گرچه برخی آن را جشنی مذهبی و آتش را نماد نوری از جانب خداوند می دانند، طبق بیشتر اسناد تاریخی جشن سده جنبه مذهبی نداشته و از آن بیشتر به عنوان جشنی ملی نام برده شده است که نمایانگر همکاری و همیاری جمعی مردم است. در گذشته، در ایران باستان، مردم از چندین روز پیش از جشن، هیزم گرد می آوردند و در یک جا می انباشتند. نزدیک غروب آفتاب، موبدان سپیدپوش زرتشتی که در یک دست مشعل هایی را نگه داشته بودند و دست دیگر را به دست موبد دیگر داده بودند، به همراه چند تن از جوانان که آن ها هم سپید پوشیده بودند،

درحال زمزمه اوستا، دور خرمنی بزرگ از هیزم در حضور پادشاه می چرخیدند و نیایش آتش می خواندند. پس از سه دور چرخش به دور هیزم، موبد بزرگ با آتشدان و سایرین با همان مشعل هایی که در دست داشتند هیزم ها را آتش می زدند و خوانی می گستراندند. نوازندگان از ابتدا تا پایان جشن موسیقی می نواختند. مردم شهر در اطراف آتش گرد می آمدند و پس از آن که آتش فروکش می کرد، مردم و اسب سواران از روی آتش می پریدند و شادی می کردند.

در باب علت پیدایش این جشن روایات فراوان است. طبق باور برخی، در گذشته نیاکان ما سال را به دو بخش تقسیم می کردند: تابستان که از آغاز فروردین تا پایان ماه مهر به طول می انجامید و زمستان که از ابتدای آبان ماه آغاز می شد و در آخر اسفند پایان می یافت. به همین علت، نام سده را برگرفته از عدد صد می دانستند؛ یعنی صدمین روز زمستان (از ابتدای آبان تا 10 بهمن) و 50 روز و 50 شب (از 10 بهمن تا نوروز) که جمعاً برابر با عدد صد می شد و چون این روز را ازسویی پایان زمستان سخت و از سوی دیگر تاریخ پیدایش آتش می دانستند، شب را هم که به یمن پیدایش آتش گرم و روشن شده بود همچون روزها به حساب می آوردند و بدینگونه به پیشواز نوروز می رفتند. (گرچه برخی محققان، مانند مهرداد بهار، معتقدند «سده» و «صد» ارتباطی به یکدیگر ندارند. صد شکل معرب عدد سد است، حال آن که شکل معرب سده، سذق است. واژه سد در زبان اوستایی و واژه سذه در اوستا، هم به معنای طلوع کردن و هم به معنای غروب کردن است.) منوچهری در این باره سروده است: وینک بیامدست به پنجاه روز پیش جشن سده، طلایه نوروز و نوبهار در ابیاتی منسوب به حکیم فردوسی، منشأ جشن سده کشف آتش توسط هوشنگ، پادشاه پیشدادی، است؛ هنگامی که شاه سنگی به سوی ماری می اندازد تا او را فراری دهد، بر اثر برخورد سنگ با سنگی دیگر جرقه ای به وجود می آید که در پی آن آتش پدیدار می شود. دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ فروغی پدید آمد از هر دو سنگ … سده نام آن جشن فرخنده کرد یکی جشن کرد آن شب و باده خورد… ز هوشنگ ماند این سده یادگار بسی باد چون او دگر شهریار

ابوریحان بیرونی (التفهیم) و خیام (نوروزنامه) جشن سده را به فریدون، پادشاه پیشدادی، نسبت می دهند. زمانی که فریدون بر ضحاک ستمگر چیره شد، به مناسبت این پیروزی بزرگ مردم جشن گرفتند و به دستور فریدون بر فراز بام ها آتش روشن کردند. در نوروزنامه آمده است جشن سده در عهد باستان توسط تمام پادشاهان ایرانی و تورانی برگزار می شده است، اما پس از آن، به مرور به فراموشی سپرده شده است و تنها توسط زرتشتیان، برگزار شده است. ابوریحان علت برانگیختن دود در این جشن را دفع ضرر می داند.

بیهقی، در تاریخ بیهقی، از جشن سده به عنوان یکی از سه جشن بزرگ ایرانیان نام برده که در دوران اسلامی، تا حمله مغول، توسط پادشاهان و اقوام گوناگون مردم برگزار می شده است. نخستین کسی که پس از اسلام جشن سده را با شکوه فراوان و دراصفهان برگزار کرد مرداویج زیاری بود (مقارن با سده 10 میلادی). در زمان غزنویان نیز این جشن رونقی دوباره گرفت و عنصری، شاعر معروف آن دوره، قصیده ای درباره جشن سده سرود که با این بیت آغاز می شود: زافریدون و از جم یادگار است سده جشن ملوک نامدار است وطن یعنی هم از دور و هم از دیر سده، نوروز، یلدا، مهرگان، تیر (علیرضا شجاع پور)

در یک قرن اخیر، کرمان مهد برگزاری باشکوه ترین جشن سده بوده است. امروز، جشن سده به دو بخش تقسیم می شود: مراسم زرتشتیان و مراسمی که توسط تمام مردم، فارغ از مذهب و جنسیت، برگزار می شود. مردم از نقاط مختلف دور هم گرد می آیند و در جشن شرکت می کنند. گاهی لباس های ویژه ای می پوشند و گاهی هم ترانه ای دلکش می خوانند. هنوز هم برخی کشاورزان خاکستر آتش جشن سده را بر زمین هایشان می پاشند تا نه تنها به آن ها برکت دهد، بلکه آن ها را از سرمازدگی نیز نجات دهد.