خواب دیدن؛ فرق رویا از واقعیت و روانشناسی خواب

خواب دیدن یکی از تجربه‌های جالب و هیجان‌انگیز برای هر فرد است. البته بیش‌تر مسائلی که حین خواب دیدن با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم، دلایل روانشناسی دارند.

تعریف رویا به تصاویر خیالی، که گاهی با روایت مشخص و گاهی بدون روایت، هنگام خواب دیدن در ذهن فرد نمایش داده می‌­شود، رویا می‌­گویند. اکثر خواب‌ها شامل مجموعه‌ای از تصاویر، ادراک و عواطف است که می‌­تواند دلپذیر و هیجان­‌انگیز یا کسالت‌­آور و حتی وحشتناک باشد. رویا از دیرباز در تخیل بشر وجود داشته است. از سوابق تاریخی چنین برمی­‌آید که گذشتگان آن را پیامی از طرف خدایان یا ابزاری برای پیش­‌بینی آینده می­‌دانستند. طی سال ­های اخیر، رویا توجه روان­شناسان، متخصصان اعصاب، فیلسوف­ان و زیست­ شناسان را به خود جلب کرده است که همگی به تحقیق در مورد خواب دیدن، رویا، معنا و ضرورت آن برای بشر و حیوانات مشابه ادامه میدهند.

به ­رغم این باور که همه ما انسان‌ها ممکن است رویا ببینیم. دانشمندان هنوز درحال کشف اطلاعات بیشتری در مورد چگونگی خواب دیدن و رویا، مدت زمان و هدف یا اهداف دقیق آن هستند. البته دیدن رویا در مرحله حرکت سریع چشم در خواب (REM) اتفاق می­‌افتد و معمولا با فعالیت بالای مغز و کمی حرکت فیزیکی (به­ خصوص در چشم‌ها) همراه است. گفته می‌­شود افرادی که هیچ­‌وقت رویاهای خود را به خاطر نمی­‌آورند هم گاهی خواب می­‌بینند. اما این حقیقت که رویا هنگام خواب رخ می‌­دهد باعث می­‌شود محققان نتوانند با قطعیت از رویا مطمئن باشند. دلیل خواب دیدن چیست؟ به باور بسیاری از محققان خواب دیدن دلیل خاصی دارد. اما هنوز نمی‌­دانیم که هدف از رویا دقیقا چیست؟ بنابراین تفسیر خواب و رویا چندان هم کار آسانی نیست. برخی معتقدند رویا در یکپارچه­‌سازی خاطرات به مغز کمک می‌­کند و در یادگیری موثر است. دسته دیگر باور دارند رویا به مغز اجازه می‌­دهد تا خطر را شبیه­ سازی کند تا در آینده بهتر بتواند از خود محافظت کند. طبق تئوری­‌های فلسفی، رویا به پردازش افکار، عواطف و تجارب دشوار کمک می‌­کند تا سلامت روان­شناختی فرد هنگام بیداری افزایش یابد.

چرا همیشه خوابمان را فراموش می­‌کنیم؟ فراموش کردن رویا طبیعی است. بسیاری از خواب‌­ها نیز بلافاصله بعد از بیداری یا کمی بعدتر فراموش می­‌شوند. بعضی از محققان به خواب­‌هایی که سریعا فراموش می‌­شوند “خواب سفید” می‌­گویند. شواهد نشان می‌­دهد نزدیک به یک سوم زمان خواب مربوط به خواب سفید است. شاید دلیل آن این باشد که مغز هنگام خواب حافظه را مثل حالت بیداری کدگذاری نمی‌کند. چگونه می‌توان هنگام بیداری خواب‌ها را به خاطر آورد؟ در اغلب موارد با رعایت چند نکته ساده می­‌توان خواب را به خاطر نگه داشت. مثلا می‌­توانید یک دفتر کنار تخت بگذارید تا بلافاصله بعد از بیدار شدن جزئیات خواب خود را در آن یادداشت کنید. چه مدت زمانی از شب را خواب می­‌بینیم؟ موسسه ملی خواب تخمین زده است حداقل ۲ ساعت از ۸ ساعت خواب شبانه، صرف خواب دیدن می‌­شود. با این­که طبق نظریات دیدن رویا هنگام REM که تقریبا ۲۰ درصد از مجموع مدت زمان خواب را در بر می­‌گیرد، به اوج خود می‌­رسد. برخی شواهد نیز نشان می­‌دهد در سایر مراحل خواب هم تا حدودی رویا می‌­بینیم. اگر شواهد بیشتری در دفاع از این نظر به دست آید، می‌­توان گفت ما همیشه یا اکثر اوقات خواب می­‌بینیم.

دیدن هر رویا تقریبا چقدر طول می‌­کشد؟ طبق برآوردها مدت زمان هر خواب از چند ثانیه تا ۴۵ دقیقه است. از آن­جایی­ که طی شب چند بار خواب می­‌بینیم، احتمالا مدت زمان هر رویا متغیر خواهد بود. محققان راه مشخصی برای اندازه‌­گیری زمان رویا ندارند اما می‌­توانند براساس مراحل خواب، یادآوری رویا و علائم فیزیکی این مدت را تخمین بزنند. گفته می­‌شود اوایل شب خواب­‌ها کوتاه­‌تر است و دیدن طولانی­‌ترین رویا درست قبل از بیدار شدن اتفاق می‌­افتد. آیا ممکن است طی یک شب چند بار خواب ببینیم؟ بله، درواقع این امر بسیار شایع است. از آن­جایی­ که بدن و مغز مراحل مختلف خواب را پشت سر می­‌گذارد، افراد حین خواب دیدن رویاهای مختلفی را تجربه می‌­کنند. درست بلافاصله بعد از به خواب رفتن، رویاها کوتاه‌­تر است و هر چه شب پیش می­‌رود، رویا طولانی­‌تر می­‌شود. بنابراین فرد در هر مرحله از خواب مدت زمان بیشتری را طی می­‌کند. رویای شفاف چیست؟ عبارت “رویای شفاف” به رویایی اطلاق می‌­شود که فرد در آن به رویا دیدن واقف است و احساس می­‌کند می­‌تواند اتفاقی را که در خواب می‌­افتد را کنترل کند. اکثر افراد دست کم یک ­بار در زندگی رویای شفاف را تجربه می­‌کنند. برای درصد بسیار کمی نیز این اتفاق مرتبا رخ می­‌دهد. شواهد نشان می­‌دهد برخی استراتژی­‌ها مانند تلقین به خود، احتمال دیدن رویای شفاف را بالا می­‌برد.

درک رویاهای شایع بسیاری از رویاها کاملا منحصر به فرد هستند. اما بعضی از موضوعات رویاها جهانی هستند. درواقع تحقیقات زیادی نشان داده است موضوع رویا در افراد با موقعیت­‌های جغرافیایی، فرهنگ و گروه‌­های قومی مختلف، یکسان بوده است. بعضی از موضوعات حاکی از استرس یا دل­ مشغولی نسبت به فرد یا رویداد خاصی است. اما اکثر متخصصان موافقند که رویا لزوما معنای خاصی ندارد یا ذات واقعی فرد را نشان نمی­‌دهد. بسیاری از افراد گاهی از معنای خواب خود می­‌هراسند اما شاید اگر بدانند اغلب افراد خواب­‌های ناخوشایند یا خجالت­‌آور می­‌بینند و دیدن این خواب‌ها غیرعادی نیست، احساس بهتری پیدا کنند.

شایع­‌ترین موضوعات خواب چیست؟ از شایع‌ترین موضوعات رویا می­‌توان به تحت تعقیب قرار گرفتن، سقوط، رفتن به مدرسه یا انجام فعالیت جنسی اشاره کرد. سایر تحقیقات نشان می‌دهد موضوعاتی نظیر پرواز، تلاش برای انجام یک کار پشت سر هم یا وقت گذراندن با شخصی که در دنیای واقعی فوت شده است نیز در بین انسان‌ها مشترک است. آیا رویا معنای خاصی دارد؟ روان­شناسان و متخصصان سال­ ها بر سر این موضوع که آیا خواب معنای خاصی دارد یا صرفا یک سری تصاویر تصادفی است که توسط مغز سرهم‌­بندی شده تحقیق و بحث کرده‌اند. برای مثال، فروید عقیده داشت رویا باعث می‌­شود تا درک بهتری نسبت به ضمیر ناخودآگاه خود به دست آوریم و سرنخ‌­هایی را از عمق وجودمان به دست آوریم. اگر چه بسیاری از محققان مدرن با نظریات او مخالفت کرده‌­اند. به اعتقاد برخی تصاویر رویا به وضعیت روحی روزانه ما مربوط است و شاید به این معنی باشد که ذهنمان درگیر است. از طرفی، برخی متخصصان اعصاب معتقدند رویا صرفا اثر جانبی ادغام خاطرات و سایر پردازش­‌های مغز است و به جز این معنای دیگری ندارد. بسیاری از افراد مذهبی به طور غریزی احساس می‌­کنند رویا می‌­خواهد چیزی به آن­ ها بگوید و این سوال هنوز در بسیاری از حیطه­‌های علمی قابل بحث است. چرا درمورد کار، مدرسه یا رابطه خواب استرس‌­زا می ­‎بینیم؟ کسی که شدیدا راجع­ به کار یا وضعیت شخصی مضطرب است، ممکن است همان وضعیت را در خواب ببیند. بنابراین، تعجبی ندارد که برخی از محققان معتقدند یکی از مقاصد احتمالی رویا این است که در پردازش استرس و دیگر عواطف تنش‌­آور به مغز کمک کند.