تاریخچه ای از تقویم یا گاه شمار ایرانی

تاریخچه استفاده از "گاه‌شمار" در ایران به حدود ۲هزارسال قبل از میلاد مسیح و همچنین قبل از پیدایش زرتشت برمی‌گردد. با گذر زمان و در طول تاریخ، گاه‌شمارنگاری ایرانی تغییرات زیادی در خود دیده است. نوشته‌های کهن ایرانی حاکی از این است که...

که گاه‌شمار ایرانی از گاه‌شمار بابلی‌ها الهاماتی گرفته که سال ۳۶۰ روز داشت (۱۲ ماه ۳۰ روزه) و هر شش سال یک بار، برای هماهنگی فصل‌ها، سال ۱۳ ماهه می‌شد. حدود ۲۵۰۰ سال پیش...

حدود ۲۵۰۰ سال پیش، یعنی بعد از میلاد زرتشت و شکل‌گیری حکومت هخامنشی، گاه‌شمار ایرانی تغییراتی در خود دید و این تغییرات رفته رفته در طی حدوداً ۳۰۰ سال به شکل نهایی خودش درآمد و نام ایزدان زرتشتی به روزهای ماه‌ها هم اضافه شد. در این گاه‌شمار، هر روزِ ماه، نام خودش را داشت.

در ایران باستان، سال به ۱۲ماه و ماه به ۳۰روز بخش می‌شد و هفته‌های امروزی وجود نداشت. روزهای سی‌گانه هر ماه، با سی نام از نام‌های ایزدان یا امشاسپندان و یا جلوه‌های اهورا مزدا نام‌گذاری می‌شدند.

نام روزهای ماه شامل: ۱.اورمزد (اهورا مزدا) ۲.بهمن ۳.اردیبهشت ۴.شهریور ۵.سپندارمذ (اسفند) ۶.خورداد ۷.امرداد ۸.دی به آذر ۹.آذر ۱۰.آبان ۱۱.خور(خورشید) ۱۲.ماه ۱۳.تیر ۱۴.گوش (گئوش) ۱۵.دی به مهر ۱۶.مهر ۱۷.سروش ۱۸.رشن ۱۹.فروردین ۲۰.وهرام (بهرام) ۲۱.رام ۲۲.باد ۲۳.دی به دین ۲۴.دین ۲۵.ارد ۲۶.اشتاد ۲۷.آسمان ۲۸.زامیاد ۲۹.مانتره سپند (سخن مقدس) ۳۰.انارام

از میان این سی نام، دوازده نام را بر روی دوازده ماه گذاشته‌اند: از فروردین، اردیبهشت... تا اسفند

زمانی که نام روز با نام ماه یکسان می‌شد، آن روز را جشن ماهانه می‌خواندند؛ مانند روز دوم از ماه یازدهم که بهمن روز از بهمن ماه می‌شود و آن را جشن بهمنگان می‌نامند. به این ترتیب دوازده جشن ماهانه در سال به وجود می‌آمد. اما به این سبب که در ماه دی ۳روز دیگر نیز به نام اهورا مزدا می‌باشد، ۳جشن دیگر افزوده و بر روی هم شمار جشن‌های ماهانه به ۱۵ می‌رسید. از میان این جشن‌ها می‌توان به برجستگی تیرگان، دیگان (یلدا) و اسفندگان (بزرگداشت زنان و جشن مزدگیران) اشاره نمود.

لازم است بدانیم که گاه‌شماری باستانی ایران با گاه‌شماری خورشیدی امروز هم‌پوشی تام ندارد و در هر ماه از یک تا شش روز نابرابری می‌توان دید. برای نمونه، جشن تیرگان که در گاه‌شماری باستانی برابر با ۱۳ تیر ماه است، در گاه‌شماری امروزی برابر با ۱۰ تیرماه می‌باشد. در تقویم باستانی همه ماه‌ها ۳۰روزه بود و ۵ روز پایانی سال را پنجه می‌گفتند.

منبع: کتاب "جشن‌های فراموش شده ایران باستان" اثرِ (گردآوری، تحقیق و نگارش): بهروز بیگوند