خانقاه چیست؟

خانقاه به محل اقامت، عبادت، انجام مراسم آیینى، آموزش و تعلیم‌وتربیت اهل تصوف گفته می‌شود؛ صوفیان در سراسر جهان اسلام با اهداف گوناگون دینی،‌ تربیتی و اجتماعی در این مکان‌ها گردهم می‌آیند. پس از ورود اسلام به ایران نیز در جای‌جای کشور بناهایی با عنوان خانقاه ساخته شد که همچنان، برخی از آن‌ها دایر هستند و اهل تصوف به فعالیت خود در آن ادامه می‌دهند.

ایجاد نخستین نظام خانقاهی در ایران را به «شیخ ابو سعید ابوالخیر» عارف و شاعر مشهور ایرانی نسبت می‌دهند و علاقه به تصوف و گسترش خانقاه‌سازی در کشور نیز در زمان ایلخانان مغول انجام پذیرفت. خانقاه‌ها آداب ویژه‌ای دارند و هریک از اهالی خانقاه به تبع نقش خود، وظیفه‌ای بر عهده خواهد داشت؛ در این میان، پیر خانقاه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و دیگر صوفیان تحت تعلیم‌وتربیت وی قرار دارند.

خانقاه محل سکونت و عبادت صوفیان و مرکز تجمع آنان به شمار می‌رود؛ مکانی که تعالیم دین و اصول طریقت آنان، یادگیری مبانی تصوف از حدیث و تفسیر و کلمات مشایخ و نیز ریاضت، مراقبت و تهذیب نفس صوفیان در آن انجام می‌گیرد. این مراکز در بدو تاسیس، علاوه بر محل سکونت درویشان مقیم، اقامتگاهی رایگان برای مسافران، غریبان و دیگر صوفیانی بود که نیاز به مکانی موقت جهت استراحت و غذایی مناسب برای خوردن داشتند.

گفته می‌شود خانقاه‌ها که در ابتدا تنها کاربری اقامت و تغذیه داشتند، به مرور زمان تکامل یافته و به مرکز رسمی و تربیتی در اغلب سرزمین‌‌های اسلامی تبدیل شدند؛ کانون‌های فعالی که به تعلیم‌وتربیت اخلاقی و نیز چله‌نشینی و سماع صوفیان می‌پرداختند؛ اما همچنان علت وجودی نخستین خود را به‌عنوان «مرکز اقامت و تغذیه» به‌شکل برجسته‌ای حفظ کرده بودند. چنانچه نقل است عمده درآمد و موقوفات خانقاه‌ها برای طعام درویشان و صوفیان خرج می‌شد.

جان اسپنسر تریمینگهام (John Spencer Trimingham) محقق و اسلام‌شناس برجسته بریتانیایی قرن بیستم، در کتاب خود «The Sufi orders in Islam» خانقاه را چنین معرفی می‌کند بر اساس تعاریف بالا، خانقاه‌ها همواره محل تجمع سالکان بودند که مرشد و رهبر در مرکز قرار می‌گرفت و گروه صوفیان در اطراف وی حلقه می‌زدند. اجرای برنامه‌هایی چون ریاضت، سیروسلوک عرفانی، خداشناسی،‌ تبلیغ اندیشه‌ها و ارشاد و هدایت، از جمله برنامه‌های مشخص این مراکز دینی به شمار می‌رفت.