یک بار در ابدیت!

برخی حوادث تاریخی نه‌فقط به‌خاطر ویرانی و تلفات‌شان، بلکه به این دلیل وحشتناک‌اند که فقط یک‌بار اتفاق افتادند. هیچ داده‌ی قبلی‌ای برای پیش‌بینی وجود نداشت و هیچ فرصتی برای تکرار یا اصلاح فراهم نشد. علم، مهندسی و انسان، هم‌زمان با رویدادهایی روبه‌رو شدند که در همان یک‌بار، مرزهای کنترل، پیش‌بینی و فهم را در هم شکستند؛ و نشان دادند بعضی فاجعه‌ها، اگر یک‌بار رخ دهند، برای همیشه کافی‌اند.

در آوریل 1912، کشتی تایتانیک در برخورد با کوه یخ غرق شد. طراحی کشتی از نظر مهندسی در سطح بی‌نقص زمان خود بود؛ از سیستم‌های ایمنی گرفته تا ساختار بدنه و طبقات، همه مطابق با استانداردهای روز ساخته شده بودند. با این حال، ترکیب دقیق مسیر حرکت، تراکم یخ در مسیر، سرعت کشتی، شرایط جوی و تصمیمات لحظه‌ای خدمه، باعث شد حادثه‌ای رخ دهد که هیچ تکرار دقیقی نداشت. مهندسان و محققان پس از حادثه تحلیل‌های مفصل و دقیقی انجام دادند؛ شبیه‌سازی‌ها و مدل‌های پیشرفته تنها می‌توانستند بخش‌هایی از شرایط را بازسازی کنند و هیچ کدام قادر به بازتولید کامل تجربه واقعی نبودند. این حادثه نشان داد که حتی سیستم‌های پیشرفته و مهندسی‌شده نیز در برابر ترکیب تصادفی و یکتای عوامل طبیعی و انسانی آسیب‌پذیرند و محدودیت علم و پیش‌بینی در شرایط تصادفی آشکار می‌شود.

آتشفشان تامبورا در اندونزی فوران کرد و باعث شد سال 1816 در اروپا به «سال بدون تابستان» مشهور شود. شدت فوران، ترکیب گازهای منتشر شده، جهت و شدت باد، رطوبت و دما، و شرایط کشاورزی اروپا همزمان با هم ترکیب شدند و باعث کمبود شدید محصول‌های غذایی و گرسنگی گسترده شدند. دانشمندان امروز می‌توانند اثرات اقلیمی فوران‌های مشابه را مدل کنند، اما شرایط دقیق و ترکیب یکتای عوامل در تامبورا دیگر هیچ‌گاه تکرار نشد. پیامدهای اجتماعی و اقتصادی این حادثه، نشان‌دهنده محدودیت علم در مواجهه با پدیده‌های یکتا و ترکیبی است که وابسته به چندین عامل تصادفی و غیرقابل کنترل هستند و حتی مدل‌های پیچیده‌ی امروز هم توانایی بازسازی تمام جوانب آن را ندارند.

در ۱۶ ژوئیهٔ ۱۹۴۵، نخستین انفجار هسته‌ای تاریخ بشر در صحرای نیومکزیکو رخ داد. آزمایش «ترینیتی» نه‌تنها اولین انفجار اتمی بود، بلکه تنها باری است که انسان وارد قلمرویی کاملاً ناشناخته شد، بدون آن‌که بداند پیامدهای دقیق آن چه خواهد بود. برخی دانشمندان پروژهٔ منهتن حتی به‌طور جدی نگران بودند که واکنش زنجیره‌ای کنترل‌نشده بتواند جو زمین را مشتعل کند؛ فرضیه‌ای که هرگز امکان آزمایش مجدد نداشت. تمام داده‌های به‌دست‌آمده از این انفجار—از رفتار موج شوک گرفته تا تأثیر آن بر ماده و هوا—یک‌بار برای همیشه ثبت شد و دیگر هرگز در همان شرایط قابل تکرار نبود. پس از آن، آزمایش‌های هسته‌ای همیشه با دانش پیشین انجام شدند، اما «لحظهٔ ورود به ناشناخته» فقط یک‌بار اتفاق افتاد. این رویداد نشان داد که گاهی علم نه بر پایهٔ تکرار، بلکه بر لبهٔ یک قمارِ محاسبه‌نشده پیش می‌رود.

یک هواپیمای نظامی در جریان پروازی تحقیقاتی سقوط کرد. ترکیب دقیق نقص فنی، شرایط باد و جریان‌های هوایی، ارتفاع پرواز، و واکنش خدمه باعث شد حادثه‌ای رخ دهد که هیچ هواپیمای مشابه دیگر آن را تجربه نکرد. تحلیل حادثه توسط مهندسان و پژوهشگران منجر به بازنگری کامل استانداردهای ایمنی هوایی شد و بسیاری از پروتکل‌های مدرن پرواز شکل گرفتند. داده‌های حاصل از این حادثه یکتا، نشان داد که تجربه مستقیم یک واقعه می‌تواند مسیر طراحی و علم مهندسی را تغییر دهد و محدودیت‌های شناختی و عملیاتی بشر در مواجهه با ترکیب تصادفی و پیچیده عوامل انسانی و فنی را آشکار کند.

در سال 1987، سوپرنوا SN 1987A در ابر ماژلانی رخ داد و دانشمندان فرصت یافتند تا پدیده‌ای کیهانی را به طور مستقیم و بی‌سابقه مطالعه کنند. ترکیب دقیق جرم ستاره، ترکیب مواد اطراف، و موقعیت فضایی باعث شد مشاهدات و داده‌ها تنها یک‌بار قابل ثبت باشند. طیف نور، نرخ فروپاشی هسته، و اثرات گرانشی از جمله داده‌های منحصربه‌فرد بودند که امکان بازتولید دقیق آن‌ها وجود نداشت. این رصد یکتا نشان داد که حتی در کیهان‌شناسی، بسیاری از پدیده‌ها به دلیل ترکیب عوامل یکتا، محدودیت‌های ذاتی برای فهم علمی دارند و مدل‌سازی صرف نمی‌تواند تمام واقعیت‌ها را بازسازی کند. گرچه این رویداد چندان وحشتناک نیست اما در نوع خودش یکتاست.

ترکیب ژنتیکی و شیوع ویروس آنفولانزای اسپانیایی باعث همه‌گیری جهانی شد. جهش‌های خاص ژنوم و شرایط اجتماعی و جمعیتی تنها یک‌بار رخ داد و هیچ ترکیب مشابهی در دهه‌های بعد تکرار نشد. دانشمندان توانستند با بازسازی ژنتیکی ویروس و تحلیل داده‌های تاریخی اثرات آن را مطالعه کنند، اما تکرار دقیق همه‌گیری و تعامل آن با جامعه انسانی غیرممکن بود. این واقعه نمونه‌ای از محدودیت علم در مواجهه با پدیده‌های زیستی یکتا است و نشان می‌دهد که حتی در زیست‌شناسی، شرایط یک‌بار رخ داده می‌توانند مسیر فهم علمی را تغییر دهند.

زلزله‌ی مهیب لیسبون ترکیبی از شدت لرزه، مکان اپیکنتری، ساختار زمین و تراکم جمعیت داشت که تنها یک‌بار اتفاق افتاد. شدت تخریب و سونامی ناشی از آن، پایه‌های اولیه مهندسی لرزه‌ای و مطالعه سونامی را شکل داد. هیچ ترکیب دقیقی از زمین‌شناسی، تراکم جمعیت و شرایط ساختاری مشابه دوباره رخ نداد. داده‌های جمع‌آوری‌شده، هرچند ارزشمند، به دلیل یکتایی پدیده، قابل بازتولید کامل نبودند و دانش بشر مجبور شد با محدودیت‌های ذاتی مواجه شود.

در آوریل 1986، راکتور شماره ۴ نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل منفجر شد و یک فاجعه هسته‌ای بی‌سابقه ایجاد کرد. ترکیب خطاهای انسانی، طراحی فنی نادرست و شرایط عملیاتی باعث شد انفجار و انتشار مواد رادیواکتیو یک پدیده یک‌بار و غیرقابل تکرار باشد. میزان انتشار مواد رادیواکتیو، اثرات زیست‌محیطی گسترده، و واکنش‌های انسانی در همان لحظه، ترکیبی بودند که هیچگاه تکرار نشدند و مقایسه با سایر حوادث هسته‌ای حتی دقیقاً مشابه نیست. این حادثه یکتا، محدودیت علم، مهندسی و پیش‌بینی در مواجهه با پیچیدگی همزمان عوامل انسانی و فنی را آشکار می‌کند.

در جریان یکی از مأموریت‌های تحقیقاتی اعماق گودال ماریانا، یک زیردریایی پژوهشی در شرایطی دچار آسیب سازه‌ای شد که پیش از آن هرگز به‌طور عملی تجربه نشده بود. فشار فوق‌العاده بالا، دمای نزدیک به نقطه‌ی انجماد، تاریکی مطلق و ساختار ناشناخته‌ی بستر اقیانوس، مجموعه‌ای از شرایط را ایجاد کردند که هیچ آزمایشگاه یا شبیه‌سازی‌ای قادر به بازآفرینی کامل آن نبود. آنچه این حادثه را یکتا می‌کند، نه صرفاً عمق یا نقص فنی، بلکه ترکیب دقیق شرایط محیطی و محدودیت‌های فناوری انسانی است؛ شرایطی که فقط یک‌بار به این شکل رخ داد. داده‌های به‌دست‌آمده از این مأموریت—از رفتار مواد تحت فشار افراطی تا واکنش سامانه‌های مکانیکی—برای همیشه منحصر‌به‌فرد باقی ماندند. پس از آن، طراحی زیردریایی‌های عمیق‌پیما تغییر کرد، اما خودِ تجربه دیگر تکرار نشد. این حادثه نشان داد که در مرزهای ناشناخته‌ی زمین، علم گاهی تنها یک فرصت برای دیدن، ثبت‌کردن و زنده‌ماندن دارد؛ فرصتی که اگر از دست برود، برای همیشه از دست رفته است.

در زمستان ۱۹۵۹، ۹ کوهنورد باتجربه در رشته‌کوه‌های اورال شوروی، تحت شرایطی نامعلوم جان خود را از دست دادند. چادر آن‌ها از داخل بریده شده بود، اجساد در فواصل غیرمنطقی پیدا شدند، برخی دچار شکستگی‌های شدید بدون زخم خارجی بودند و شواهدی از رفتارهایی دیده می‌شد که با منطق بقا هم‌خوانی نداشت. ترکیب دقیق شرایط جوی، جغرافیا، وضعیت جسمی گروه و رویداد محرک اصلی هرگز به‌طور قطعی مشخص نشد و هیچ سناریویی نتوانست تمام شواهد را هم‌زمان توضیح دهد. این حادثه فقط یک‌بار رخ داد و دقیقاً به همین دلیل، علم نتوانست آن را بازسازی یا تکرار کند. گذرگاه دیاتلوف نمونه‌ای نادر است از جایی که داده‌ها وجود دارند، اما روایت علمی کامل هرگز شکل نمی‌گیرد؛ چون خودِ حادثه یکتا و غیرقابل بازگشت بوده است.