«نیتروگلیسیرین؛کشف دوگانه»

کشف آزمایشگاهی که هم تونل‌ها و کوه‌ها را جابه‌جا کرد و هم درد قلب را تسکین داد — نیتروگلیسیرین.»

یک در اواسط قرن نوزدهم، شیمیِ ارگانیک دارد طوفان می‌کند: پژوهشگران با اسیدها و ترکیبات آلی کار می‌کنند تا خواصِ مواد را کشف کنند. در این میان یک شیمیدانِ ایتالیایی به نام آسکانیو سوبِرو (Ascanio Sobrero) در سال ۱۸۴۷ هنگام آزمایش روی واکنش اسیدهای قوی با گلیسرول، قطره‌ای کشف کرد که بسیار حساس و «پُرشور» بود — به‌حدی که خودش بعداً از خطرناک‌ بودنش هشدار داد. او اولین کسی بود که این مادهٔ جدید را توصیف کرد و آن را «پایروگلیسرین» نام نهاد؛ چیزی که امروز آن را نیتروگلیسیرین می‌نامیم.

سوبِرو نیتروگلیسیرین را به‌عنوان یک ترکیب شیمیایی جدید شناخت، اما تجربهٔ شخصی و مشاهدهٔ اثرات آن — از جمله سردرد شدید و حساسیت بالا — باعث شد نسبت به استفادهٔ صنعتی یا نظامی‌اش هشدار دهد. با این حال، همین مادهٔ خطرناکِ بسیار انرژی‌زا، برای صنعت و مهندسی عملاً وسوسه‌انگیز بود؛ چرا که مقدار کمی از آن می‌توانست انرژی بسیار زیادی آزاد کند.

اینجا بود که آلفرد نوبل وارد میدان شد. نوبل، که دنبال راهی بود تا از نیروی عظیمِ نیتروگلیسیرین بتوان استفادهٔ مهندسی و ایمن‌تری کرد، روش‌هایی برای پایدارتر و قابل‌‌کنترل‌تر کردن آن پیدا کرد و در ۱۸۶۷ ماده‌ای جدید به‌نام «دینامیت» را عرضه کرد — ترکیبی از نیتروگلیسیرین و یک جاذبِ بی‌اثر (مانند خاک‌دِیاتومه) که قابل بسته‌بندی و حمل بود و آمارِ فجایعِ تصادفی را کاهش داد. این تبدیلِ یک مایعِ فوق‌حساس به یک محصولِ کاربردی، نیتروگلیسیرین را از یک کشف آزمایشگاهی به یک نیروی محرکِ انقلابِ صنعتی — در معدن، تونل‌زنی و راه‌سازی — تبدیل کرد.

اما داستان به همین‌جا ختم نشد: در مقابلِ چهرهٔ مخرب و انفجاریِ نیتروگلیسیرین، وجهی دیگر نیز پدیدار شد — وجهی پزشکی و نجات‌بخش. در اواخر قرن نوزدهم، پزشکان متوجه شدند که مقادیرِ خیلی کم از نیتروگلیسیرین می‌تواند دردهای ناگهانی و ناتوان‌کنندهٔ آنژین (درد قفسهٔ سینهٔ ناشی از کمبود اکسیژن در عضلهٔ قلب) را تسکین دهد. اولین گزارش‌های بالینیِ مؤثر در درمان آنژین به ویلیام مورِل (William Murrell) نسبت داده می‌شود که در حدود ۱۸۷۹ اثر مفید نیتروگلیسیرین را در بیماران آنژینی توصیف کرد — یعنی همان زمانی که ماده به عنوان یک داروی زیرزبانی و اسپری به‌کار گرفته شد.

سؤال منطقی این است: چگونه همان ماده‌ای که قدرت منفجر کردن سنگ و تخریب را دارد، می‌تواند رگ‌ها را گشاد کند و بیمار را آرام نماید؟ پاسخ علمی این است که نیتروگلیسیرین و ترکیباتِ نزدیک به آن در بدن، به مولکولی به‌نام «اکسید نیتریک» (Nitric Oxide، NO) تبدیل می‌شوند یا باعث آزادسازی آن می‌گردند. این گازِ ناپایدار ولی بی‌پایان‌المنافع، پیام‌رسانی شیمیایی انجام می‌دهد که باعث شل شدن عضلات صافِ دیوارهٔ رگ‌ها شده و در نتیجه رگ‌ها گشاد می‌شوند؛ فشار درون عروق کاهش می‌یابد و جریان خون و اکسیژن به قلب بهتر می‌رسد — که همین تسکین دردِ آنژین است.

همین تضادِ شگفت‌انگیز — انفجار و درمان — باعث شده نیتروگلیسیرین در تاریخ علم و فناوری نمادین شود. اما مهم است بدانیم که کاربردِ پزشکیِ آن هم قواعد و خطراتِ خاص خود را دارد: دوزِ دارویی بسیار پایین است و به شکل‌های کنترل‌شده (قرصِ زیرزبانی، اسپری، چسب پوستی، پماد) مصرف می‌شود؛ مصرف نادرست یا تصادفیِ دُزهای بالا می‌تواند سمّی یا خطرناک باشد و نگهداری و حمل‌ونقلِ دارویی آن به استانداردهای خاص نیاز دارد.

یک نکتهٔ جالبِ تاریخی ـ اخلاقی هم این است که خودِ کاشفِ نیتروگلیسیرین، سوبِرو، از خطرات آن ترسیده و نسبت به به‌کارگیری‌اش هشدار داده بود؛ اما علم و صنعت مسیر خود را رفتند و ماده‌ای که آغازش با آزمایشِ شیمیایی بود، به‌طرز چشمگیر و دوگانه‌ای در خدمتِ ویرانی و درمان درآمد. آلفرد نوبل، با ساختن دینامیت، هم ثروت و شهرت به‌دست آورد و هم بعدها از شهرتِ منفیِ «تجارتِ مرگ» نگران شد و با ایجادِ جایزهٔ نوبل تلاش کرد میراثِ دیگری هم برجای بگذارد.

در پایان، نیتروگلیسیرین درس‌های مهمی برای ما دارد: کشف علمی می‌تواند پیامدهای غیرمنتظره و چندوجهی داشته باشد؛ کاربردِ یک ماده بستگی به فهمِ عمیقِ خواصش، مدیریتِ خطرها و نوآوری در کاربرد دارد. نیتروگلیسیرین از قطره‌ای خطرناک در آزمایشگاهِ سوبِرو به ابزاری برای کندن کوه‌ها و ساختن تونل‌ها و در عین‌حال به دارویی برای نجاتِ بیماران قلبی تبدیل شد — نمادی از قدرتِ علم در تغییرِ دنیا، چه برای تخریب و چه برای شفا.