محدود کردن ، جدایی جبران ناپذیر

روزی روزگاری کودکی بود که همیشه دوست داشت نقاشی کند. هر بار که مداد رنگی به دست می‌گرفت، جهان کوچک خودش را روی کاغذ می‌آورد؛ گاهی یک آسمان پرستاره، گاهی یک ربات آهنی. اما پدر و مادرش، هر بار که می‌دیدند مشغول نقاشی است، می‌گفتند: «این کارها وقت تلف کردنه! درس بخون! نقاشی هیچ فایده‌ای نداره! ریاضی مهمه!» او کم‌کم آموخت که مداد رنگی‌هایش را پنهانی زیر بالش نگه دارد. هر بار که کسی وارد اتاق می‌شد، سریع دفترش را می‌بست. چیزی که زمانی برایش «لذت» بود، حالا تبدیل شده بود به «جرم».

وقتی خانواده با محدودیت‌های سختگیرانه، خواسته‌ها، علایق یا حتی انتخاب‌های روزمره کودک را نادیده می‌گیرد، اتفاقی عمیق در روان او رخ می‌دهد. کودک دیگر یاد نمی‌گیرد “چطور خودش باشد”، بلکه یاد می‌گیرد “چطور کسی باشد که دیگران از او انتظار دارند.” اگر بارها به او بگویند «این کار به درد نمی‌خورد»، او کم‌کم باور می‌کند «من خودم به درد نمی‌خورم.» اگر همیشه انتخاب‌هایش با «نه» مواجه شود، در آینده دیگر جرات انتخاب نخواهد داشت.

حالا یک سوال پیش میاد : محدودیت در عمل یعنی چه؟ محدودیت فقط به معنای «منع کردن» نیست؛ وقتی فرزند اجازه ندارد دوست خودش را انتخاب کند، یاد می‌گیرد که روابط انسانی خطرناک است. وقتی نمی‌تواند رشته تحصیلی یا شغل مورد علاقه‌اش را انتخاب کند، احساس می‌کند هویت شخصی‌اش بی‌ارزش است. وقتی حتی در لباس پوشیدن یا ابراز احساسات محدود شود، یاد می‌گیرد که «ظاهر شدن واقعی» مجازات دارد.

اثرات روانی محدود شدن بی‌اعتمادی به خانواده: چون درک می‌کند والدین به جای شنیدن صدایش، فقط می‌خواهند کنترلش کنند. ترس از جامعه: چون در دوران کودکی، تجربه «ابراز آزادانه» نداشته و حالا تصور می‌کند هر جا برود، سرکوب خواهد شد. سرکشی و عصیان: بسیاری از نوجوانان برای به‌دست آوردن هویت مستقل، به رفتارهای افراطی روی می‌آورند. گسست عاطفی: کودک دیگر خانواده را «پناهگاه» نمی‌بیند، بلکه آن را «زندان» تصور می‌کند. آینده‌ی پر از بی‌اعتمادی: در بزرگسالی ممکن است نتواند به هیچ رابطه‌ای اعتماد کند، چون همیشه منتظر محدودشدن است.

در روانشناسی رشد، کودک نیاز به سه عنصر اساسی دارد: احساس امنیت احساس ارزشمندی فرصت تجربه و انتخاب وقتی خانواده با محدودیت بیش از حد جلوی تجربه و انتخاب را می‌گیرد، کودک دچار چیزی می‌شود که روانشناسان آن را “یادگیری ناتوانی” (Learned Helplessness) می‌نامند؛ یعنی یاد می‌گیرد «هر کاری کنم، فایده‌ای ندارد.»