شخصیت ارثیه یا تربیت؟

تا حالا شده بگی: «من اخلاقم مثل مامانمه» یا «از بابام فقط لج‌بازی‌شو گرفتم»؟ ولی واقعا چقدر از شخصیت ما ژنتیکیه؟ و چقدرش نتیجه‌ی محیط، تربیت، تجربه‌ها و آدم‌هایی که باهاشون بزرگ شدیم؟ توی این پست می‌خوایم با یه نگاه علمی و ساده، بفهمیم ژن‌ها چقدر توی شکل‌گیری شخصیت ما نقش دارن.

ژن‌ها چی هستن و چطور روی رفتار تأثیر می‌ذارن؟ ژن‌ها مثل دستورالعمل‌هایی هستن که توی سلول‌های بدن ما نوشته شدن. اونا تعیین می‌کنن رنگ چشممون چی باشه، قد و وزنمون چقدر باشه، و حتی بعضی ویژگی‌های رفتاری مثل سطح انرژی، حساسیت به استرس، یا تمایل به اجتماعی بودن. اما ژن‌ها فقط «پتانسیل» می‌دن، نه «اجبار». یعنی ممکنه ژنتیکی مستعد خجالتی بودن باشی، ولی محیطی که توش رشد کردی این ویژگی رو تقویت یا خنثی کرده باشه.

دوقلوهای همسان؛ آزمایش زنده‌ی طبیعت و تربیت دانشمندا سال‌ها دوقلوهای همسانی رو بررسی کردن که از هم جدا بزرگ شدن. نتیجه؟ خیلی از ویژگی‌ها مثل سطح هوش، خلق‌و‌خو، و حتی علایق مشترک بودن با اینکه محیطشون فرق داشته. اما تفاوت‌هایی هم داشتن: مثلاً یکی اجتماعی‌تر بوده، یکی حساس‌تر،یعنی ژن‌ها پایه‌ رو می‌سازن، ولی محیط شکل نهایی رو تعیین می‌کنه.

محیط چطور شخصیت رو تغییر میده؟ محیط یعنی خانواده، مدرسه، دوستان، فرهنگ، تجربه‌های تلخ و شیرین. مثلاً اگه بچه‌ای توی محیطی بزرگ بشه که دائم تحقیر بشه، حتی اگه ژنتیکی اعتماد‌به‌نفس داشته باشه، ممکنه تبدیل بشه به یه آدم گوشه‌گیر یا برعکس، کسی که ژنتیکی مستعد اضطرابه، اگه توی محیطی آروم و حمایت‌گر بزرگ بشه، ممکنه خیلی متعادل‌تر بشه یعنی محیط می‌تونه ژن‌ها رو فعال یا خاموش کنه.

چیزی به اسم «اپی‌ژنتیک» وجود داره اپی‌ژنتیک یعنی تغییراتی که روی ژن‌ها اتفاق می‌افته بدون اینکه خود ژن‌ها عوض بشن. مثلاً استرس زیاد، تغذیه، خواب، یا حتی نوع رابطه‌ها می‌تونن باعث بشن بعضی ژن‌ها فعال یا غیرفعال بشن یعنی تو ممکنه یه ویژگی ژنتیکی داشته باشی، ولی سبک زندگی‌ات تعیین کنه اون ویژگی بروز کنه یا نه این یعنی ما بیشتر از چیزی که فکر می‌کنیم، روی شخصیت خودمون کنترل داریم.

پس شخصیت ما ترکیبیه نه فقط ارثیه، نه فقط تربیت. شخصیت یه ترکیب پیچیده‌ست از ژن‌هایی که با محیط تعامل می‌کنن مثل یه ساز که ژن‌ها سیم‌هاشن و محیط، نوازنده اگه سیم‌ها خوب باشن ولی نوازنده بلد نباشه، صدا خوب درنمیاد و برعکس، یه نوازنده‌ی ماهر می‌تونه با هر سازی یه قطعه‌ی زیبا بسازه.