آرایه های ادبی

آرایه‌های ادبی یا صناعات ادبی یا در ادبیات فارسی، به‌کار بردن فنونی است که رعایت آن‌ها بر جلوه‌ها و جنبه‌های زیبایی و هنری سخن می‌افزاید.

تشبیه، آرایه‌ای در ادبیات فارسی است که از آن برای مانند کردن یک جسم، مفهوم یا تفکّر به دیگری است، که در حالت عادی آشکار نیست. تشبیه از چهار «رکن» تشکیل می‌شود. کلمه‌ای که آن را به چیز دیگر مانند کرده‌اند، یا کلمه ای که چیزی به آن مانند شده‌است. مشبه نامیده می‌شود. چیزی که مشبّه به آن مانند شده را مشبّه‌به می‌گویند. به کلماتی که نشانگر تشبیه هستند،ادات تشبیه گفته می‌شود. مانند: «مانند، مثل، همانند، چون، چو و…». به صفتی که باعث ارتباط مشبه به مشبه‌به می‌شود،وجه شبه گفته می‌شود. در تصویر نمونه ای میبینید.

در ادبیات؛ تضاد از آرایه‌های ادبی است و به معنی آوردن دو کلمه با معنی متضاد است در سخن برای روشنگری، زیبایی و لطافت آن است. از لحاظ دیگر می‌توان گفت به آوردن دو کلمۀ مخالف هم از نظر معنی در یک بیت یا مصراع تضاد می‌گویند. تضاد قدرت تداعی دارد و از این رو سبب تلاش ذهنی می‌شود. تضاد در شعر و نثر به کار می‌رود؛ و خاص ادبیات فارسی نیز نیست. با این حال نمونه‌هایی از تضاد در اشعار فارسی، به ویژه شعر صائب تبریزی و سعدی وجود دارد. در تصویر نمونه ای میبینید.

تشخیص یا جان‌بخشی به اشیا آرایه‌ای ادبی است که صفت‌ها یا رفتار انسانی را به جانوران یا اشیاء نسبت می‌دهد. در تصویر نمونه ای میبینید.

مبالغه یا اغراق از آرایه‌های ادبی است، ادعای وجود ویژگی را در کسی یا در چیزی می‌گویند؛ به اندازه‌ای که به دست آوردن آن ویژگی برای آن کس یا چیز به آن اندازه، ناممکن باشد. اغراق عموماً باعث خیال‌انگیز شدن شعر و نثر می‌شود. شاعر به یاری اغراق، معانی بزرگ را خرد و معانی خرد را بزرگ می‌نمایاند. زیبایی اغراق در این است که غیرممکن را به گونه‌ای ادا کند که ممکن به نظر رسد. اغراق، مناسب‌ترین آرایهٔ ادبی برای حماسه است. بیشترین اغراق در شاهنامهٔ سرودهٔ فردوسی و نیز آثار هومر و ویرژیل دیده می‌شود. در اصطلاح بدیع، اغراق یا مبالغه، بزرگنمایی یا خُردنمایی اشیا و معانی در نوشته و شعرست یعنی بازنمود دگرگونهٔ مفاهیم و موضوعات سخن، به صورتی که معانی خرد را بزرگ گرداند و معانی بزرگ را خرد بنماید تا تأثیر سخن را قویتر کند.شاید مهم‌ترین عاملی که تأثیر جادویی به سخن می‌بخشد، بزرگنمایی است؛ یعنی چیزی را بزرگتر از آنچه هست نشان دادن برای قدرت تأثیر بخشیدن به کلام. آرایهٔ مبالغه در ادب فارسی اولین بار در کتاب ترجمان البلاغه بیان شده است. مااز کوه کاه ساختن از بر سرش فرو ریخت چون رود خون از برش)) = 'در این بیت شاعر در فرو ریختن خون مبالغه کرده است. در تصویر نمونه ای میبینید.

اگر به‌جای نام بردن مستقیم از یک چیز، از چیزی که یادآور آن باشد نام ببریم، از آرایه‌ای ادبی استفاده کرده‌ایم که دِگَرنامی، کنایه‌آوری یا مجاز نامیده می‌شود. در تصویر نمونه ای میبینید.

مُراعات نَظیر یا تَناسب آوردن واژه‌هایی از یک دسته است که با هم، هماهنگی دارند؛ این هماهنگی می‌تواند از نظر جنس، نوع، مکان، زمان یا همراهی باشد، سبب تداعی است. مراعات نظیر، پرکاربردترین آرایهٔ ادبی در ادبیات فارسی است و در اشعار سعدی، مولوی، حافظ فردوسی به فراوانی یافت می‌شود. در تصویر نمونه ای میبینید.

مُراعات نَظیر یا تَناسب آوردن واژه‌هایی از یک دسته است که با هم، هماهنگی دارند؛ این هماهنگی می‌تواند از نظر جنس، نوع، مکان، زمان یا همراهی باشد، سبب تداعی است. مراعات نظیر، پرکاربردترین آرایهٔ ادبی در ادبیات فارسی است و در اشعار سعدی، مولوی، حافظ فردوسی به فراوانی یافت می‌شود. در تصویر نمونه ای میبینید.