عصر طلایی فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی

«تأسیس سلسله های ایرانی» خلافت عباسیان پس از یک قرن فرمانروایی ضعیف شد و خلفا نمی توانستند قلمرو بهناور خود را به خوبی اداره کنند. از این رو شرایط مناسبی برای تشکیل سلسله های ایرانی به وجود آمد. این سلسله ها نقش و سهم زیادی در رونق و شکوفایی فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی داشتند. سلسله های طاهریان صفاریان علویان سامانیان و آل بویه مهمترین سلسله های ایرانی بودند که در فاصله قرن های سوم تا پنجم هجری بر بخش هایی از ایران حکومت میکردند. این سلسله ها به جز علویان طبرستان، ریشه و تبار ایرانی داشتند. آنها به تدریج به تسلط عباسیان بر ایران پایان دادند. چگونگی به قدرت رسیدن این سلسله ها و روابط آنها با خلافت عباسیان متفاوت بود. برخی از این سلسله ها مانند طاهریان و سامانیان با فرمان خلفای عباسی به قدرت رسیدند و با تأیید آنها به حکومت خود ادامه دادند. طاهر ذوالیمینین. بنیانگذار سلسله طاهریان به فرمان مأمون خلیفه عباسی به حکومت خراسان منصوب شد. امیر اسماعیل سامانی، مؤسس سلسله سامانیان نیز با تأیید خلیفه عباسی به حکومت رسید این دو سلسله روابطی دوستانه با خلافت عباسیان برقرار کردند. و امیران این سلسله ها معمولاً نسبت به خلفا اظهار وفاداری و فرمانبری میکردند. البته طاهریان و سامانیان در اداره امور قلمرو خود مستقل بودند و اجازه نمی دادند نمایندگان خلیفه در امور داخلی آنان دخالت کنند. بر خلاف این دو، بنیانگذاران سلسله های صفاریان علویان طبرستان و آل بویه بی آنکه اجازه و فرمانی از خلفای عباسی بگیرند حکومت خود را برپا کردند. يعقوب ليت مؤسس سلسله صفاریان با پشتیبانی مردم سیستان و به خصوص گروه عیاران به قدرت دست یافت. روابط صفاریان با خلافت عباسی خصمانه بود. یعقوب لیث صفاری علاوه بر آنکه حکومت طاهریان را برانداخت به عراق نیز لشکرکشی کرد و قصد داشت بغداد را تصرف کند اما از سیاه خلیفه شکست خورد. او در فکر جبران این شکست بود اما بیماری و مرگ فرصت جنگی دیگر را با خلیفه به وی نداد. خلفای عباسی دشمن علویان طبرستان بودند؛ زیرا علویان پیرو مذهب شیعه بودند و حکومت عباسیان را به رسمیت نمی شناختند و از آنان اطاعت نمی کردند. رابطه سلسله آل بویه با عباسیان به گونه ای دیگر بود. چون آل بویه بغداد را تصرف کردند و خلفای عباسی را تحت نفوذ و سلطه خود گرفتند.

علاوه بر علویان طبرستان آل بویه نیز پیرو مذهب شیعه بودند. در دوران حکومت آنها معارف و فرهنگ شیعه در ایران مورد توجه قرار گرفت و گسترش یافت. به دستور فرمانروایان آل بویه حرم مطهر امامان در نجف، کربلا و کاظمین بازسازی شد و مراسم روز عید غدیر و مجالس سوگواری امام حسین الله با شکوه برگزار می شد. «ایرانیان پرچمدار علم و دانش» اسلام روح و جان تازه ای به جامعه و فرهنگ ایرانی دمید و به آن تحرک و پویایی خاصی بخشید. ایرانیان سابقه ای طولانی در علم و دانش و هنر داشتند؛ آنان پس از پذیرش اسلام از تمام توان و استعداد خود برای پیشرفت و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی استفاده کردند.

ایرانیان مسلمان در تأسیس و گسترش معارف اسلامی علوم انسانی و علوم تجربی هنر و ادبیات پیشگام بودند. برجسته ترین دانشمندان مسلمان در رشته های مختلف علمی در دوران طلایی فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی اغلب ایرانی بودند. در کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم با مشهورترین پزشکان شیمیدانان ریاضیدانان و منجمان مسلمان ایرانی آشنا شدید و در اینجا به فعالیت و آثار عالمان و دانشمندان ایرانی در سایر رشته ها اشاره می شود. در معارف اسلامی عالمان ایرانی کتابهای زیادی تدوین کردند. در رشته تفسیر قرآن آثار مهمی توسط اندیشمندان مسلمان ایرانی نوشته شد. در رشته های فلسفه تاریخ، جغرافیا و موسیقی نیز دانشمندان مسلمان ایرانی خوش درخشیدند و آثار سودمندی از خود به جا گذاشتند به جدول صفحه بعد نگاه کنید. ایرانیان حتی در زبان و ادبیات عربی نیز پیشتاز بودند و قواعد صرف و نحو و دستور زبان و ادبیات عربی توسط ادیبان ایرانی تدوین شد. یکی دیگر از اقدامات مهم علمی و فرهنگی ایرانیان در قرون نخست هجری انتقال بخشی از میراث ادبی و تاریخی ایران باستان به جامعه اسلامی بود. نویسندگان و مترجمان ایرانی مانند عبدالله بن مقفع (مشهور به روز به ایرانی، کتاب هایی را در موضوع تاریخ پادشاهان و قهرمانان کهن ایران و نیز اندرزنامه ها و آداب کشورداری از زبان پهلوی به زبان عربی ترجمه کردند. سلسله های ایرانی به خصوص سامانیان و آل بویه نقش چشمگیری در رونق و شکوفایی فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی داشتند. بیشتر فرمانروایان این سلسله ها به علم و ادب علاقه مند بودند و برای عالمان دانشمندان و ادیبان ارزش و احترام فراوانی قائل می شدند. پایتخت این سلسله ها مرکز دانش و محل پژوهش بزرگان علم و ادب بود. وزیرانی که در آن زمان امور کشور را اداره میکردند اغلب مردانی با فرهنگ و دانش دوست بودند. برخی از آنان مانند. خاندان جیهانی و خاندان بلعمی وزیران سامانیان در شمار عالمان و ادبیان نامدار قرار داشتند.

بیامبر اکرم فرمودند: اگر علم در ستاره دریا و در آسمانها باشد. مردانی از سرزمین پارس (ایرانیان) به آن دست پیدا خواهند کرد. «زبان و ادبیات» پس از ورود اسلام به ایران تا مدت ها عربی زبان اداری ایران بود. فرمانها و نامه های اداری به زبان عربی نوشته میشد و دانشمندان نیز کتابهای خود را به عربی می نوشتند. مردم ایران اگرچه به عربی به عنوان زبان قرآن احترام می گذاشتند. اما همچنان به زبان فارسی سخن می گفتند از قرن سوم هجری به بعد در نتیجه علاقه امیران و وزیران حکومتهای صفاریان و سامانیان به فرهنگ و زبان ایرانی رونق ادبیات فارسی آغاز شد. رودکی پدر شعر فارسی با تشویق و حمایت سامانیان اشعار خود را سرود. فردوسی نیز در اواخر دوره سامانیان، سرودن شاهنامه را آغاز کرد.

«معماری» معماری و هنر ایران در دوران اسلامی در ادامه معماری عصر باستان بود. مساجد از نخستین جلوه های مهم معماری ایرانی - اسلامی بودند. برخی از مساجد در ابتدای ورود اسلام به ایران بر اساس اصول معماری دوره ساسانی ساخته شدند. مسجد جامع و آرامگاه ها جلوه شکوهمند دیگری از میراث معماری ایرانی - اسلامی به شمار می روند. آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارا و آرامگاه قابوس وشمگیر در گنبد کاووس از آن جمله اند.