جشن مهرگان

شانزدهم روز است از مهرماه و نامش مهر و اندرین روز افریدون ظفر یافت بر بیورسب جادو آنک معروف است به ضحاک و به کوه دماوند بازداشت و روزها که سپس مهرگان است همه جشن‌اند بر کردار آنچه از پس نوروز بود. ششم آن مهرگان بزرگ بود و رام یک روز نام و بدین دانندش.

بیرونی»ايرانيان در دوران باستان، مراسم و جشن‌های بسياری داشته‌اند و هرماه جشنی برپا می‌کردند؛ در تقویم باستانی ایران، تمامی سی روز ماه، نام‌های خاصی داشتند و در همه ماه‌ها، نام روزی از ماه كه با نام خود ماه مطابقت داشت، مبارک بود و آن روز جشن گرفته می‌شد. در این میان سه جشن نوروز، مهرگان و سده از بزرگ‌ترین جشن‌های ملی به شمار می‌رفتند که در برخی مناطق همجوار ایران و حتی با آمدن اسلام در ایران نیز رایج بودند.

مهرگان که بعد از نوروز دومین جشن مهم ایرانیان بود، هر ساله در ابتدای پاییز برگزار می‌شد. در واقع، در تقویم اوستایی، سال به دو فصل تابستان بزرگ و زمستان بزرگ تقسیم می‌شد؛ که نوروز جشن آغاز فصل تابستان بزرگ و شروع گرما و مهرگان، جشن آغاز زمستان بزرگ و شروع سرما، به شمار می‌رفته است. مهرگان به دو جشن تقسیم می‌شد؛ مهرگان کوچک که در ۱۶ مهر برگزار می‌شد و متعلق به خواص بود و مهرگان بزرگ که در ۲۱ مهر برای عوام برگزار می‌شد.

در مورد علت برپایی جشن مهرگان و نام‌گذاری آن به مهرگان در منابع تاریخی، مطالب متعددی آمده است. برخی نام مهرگان را به مهر یا میترا نسبت می‌دهند. مهر از ايزدان مهمی است که نام او در اوستا آمده و با دوستی و رعايت عهد و پيمان گره خورده و طرفدار راستی و درستی و دشمن دروغ معرفی شده است. از آن جا که الهه مهر از اعتبار و اهمیت والایی برخوردار بوده، در این روز باشکوه‌ترین جشن‌ها برگزار می‌شد. این جشن را در قدیم «متراکانا» می‌گفتند و بعدها به نام «مهرگان» خوانده شد. پس از اسلام نیز به آن «مهرجان» گفتند.

عده‌ای واقع شدن روز مهر در ماه هم‌نامش را دلیل جشن گرفتن آن دانسته‌اند. دلیل دیگری که به این جشن مهرگان می‌گویند و بیشتر معتبر است، قیام کاوه آهنگر و پیروزی بر ضحاک و به پادشاهی نشستن فریدون است. مسعودی در كتاب مروج الذهب درباره پيدايش مهرگان نوشته است:

به اعتقاد ايرانيان، يكی از پادشاهان ظالم ايران كه مدتی فرمانروايی كرد، مهر نام داشت و ستمگر بود و چون جان داد، جشن گرفتند. نام وی مهر بود و چون جان داد، مهرجان داد گفتند و اين روز را روز اول زمستان ناميدند.

بلعمی نام مهرگان را مربوط به ماه مهر می‌داند: چون كاوه تاج بر سر افريدون نهاد، روز مهر بود و جشن مهرگان از آن جهت گرفته شد و چون افريدون بر تخت نشست، عدل و داد بگستريد و مهر او اندر جهان منتشر شد.

جشن مهرگان در شعر بسیاری از شاعران بازتاب پیدا کرده است و اطلاعات ارزشمندی در مورد مهرگان در اختیار قرار می‌دهند. شاعرانی همچون فردوسی، رودكی، فرخی، دقيقی، عنصری، ناصرخسرو، منوچهری در دیوان خود در مورد این جشن شعر سروده‌اند.