"شهرستان درگز"

دَرگَز یا دَرِگَز (دره‌گز)[۲][۳] از شهرهای استان خراسان رضوی، مرکز شهرستان درگز، در شمال‌شرق ایران در نزدیکی مرز ترکمنستان جای دارد. نام پیشین شهر درگز، محمدآباد ارباب بود. جمعیت این شهر حدود ۳۷ هزار نفر است.

زبان رایج در شهرستان و اکثر مناطق اطراف آن ترکی درگزی با لهجه خاص خود می‌باشد.[۴] شهرستان درگز طوایف مختلفی چون ترک خراسان، کرد کرمانج را در خود دارد که هر یک در بین خود به زبان‌های خود گفتگو می‌کنند. شهر درگز در فاصله ۲۶۵ کیلومتری مشهد و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و شش دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۲۶ دقیقه واقع است. درگز که تا تهران ۹۴۳ کیلومتر و تا مشهد ۲۶۵ کیلومتر فاصله دارد از شمال به مرز ایران و ترکمنستان از مشرق و جنوب شرقی به مشهد از جنوب به چناران و از مغرب به قوچان محدود و مختصات آن ۳۷ درجه و ۳۶ دقیقه عرض شمالی و ۵۹ درجه و ۶ دقیقه طول شرقی است. از اماکن دیدنی این شهر می‌توان به تفرجگاه آب گرم، پارک ملی تندوره، محوطه باستانی بندیان، پلکان نادری، آرامگاه علامه شهرستانی، تفرجگاه چهلمیر، شیلگان دره، تفرجگاه چرلاق و … اشاره کرد.

درگز کنونی در سال ۱۳۲۹ ایجاد شد. شهرستان درگز در سال ۱۳۳۵ ضمیمه شهرستان قوچان گردید و مجدداً در سال ۱۳۳۹ به شهرستان درگز تبدیل شد.[۵] شهر درگز پیش از این محمدآباد و محمدآباد ارباب نام داشت. دربارهٔ بنای شهر محمدآباد، یعنی درگز کنونی، آمده‌است: بیگلرخان، حکمران وقت درگز در دوران محمدشاه قاجار تصمیم می‌گیرد که جنگل و نیستانی را که در روستایی به نام «چَقر وارتیان» بود و مخفی‌گاه ترکمن در هجوم‌های همیشگی به درگز، بسوزاند و به‌جای آن شهری با نقشه امروزی بنا کند تا برای مرکزیت و حکومت‌نشینی نیز مناسب باشد. از این‌رو از محمدشاه قاجار پول و نیروی انسانی درخواست می‌کند. محمدشاه دستور می‌دهد حکمران بجنورد و قوچان و کلات به درگز رفته یاریگر بنای این شهر شوند. در نتیجه با همکاری آن‌ها و یاری اهالی درگز، شهر محمدآباد به سبک و سیاق نقشه عشق‌آباد پی‌ریزی می‌شود و به‌نام محمدشاه قاجار، محمدآباد نام می‌گیرد و پس از بنای کامل شهر، از ساکنان دستگرد نیز به شهر جدید منتقل می‌شوند.[۶]

منطقه در دوران باستان پارسا و کهن ویرایش شهر درگز، شهری با سابقه درخشان تاریخی، شهری که قبلاً به نام ابیورد معروف بوده و در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی به تعدادی از اندیشمندان و بزرگان برخورد می‌کنیم که عنوان ابیوردی را با خود داشته‌اند. شهری که خاوران نام داشته و از مناطق باستانی پارتهای قدیم در خراسان بوده، در ۳ کیلومتری همین شهر آثار و بقایایی موجود است که به پنج هزار سال قبل از میلاد می‌رسد، یعنی سابقه شهرنشینی و مدنی درشهر مو چتذاذ پارسادرگز به حدود هفت هزار سال پیش می‌رسد، یعنی درگز وارث یک تمدن هفت هزار ساله می‌باشد. شهر و ناحیه درگز از دوران پیش از اسلام تاکنون داراگرد، نسیایا، آپاوارتاکن، باورد، ابیورد، اتک، نسایا، نسا، درون، خاوران و دریجز نامیده می‌شده‌است. ناحیه درگز در گذشته یکی از نقاط مهم باستانی پارت و خراسان بود که به موجب قرارداد ننگین آخال ۱۲۶۱ هـ. ش / ۱۸۸۲ م، کناره آباد و تاریخی آن، از تجن تا نزدیکی عشق آباد، از ایران جدا شده و جزء ترکمنستان گردید.

دربارهٔ نامگذاری این شهرستان، تا کنون داوری‌های گوناگونی داده شده‌است. شماری گفته‌اند چون در این ناحیه بیشه و درخت گز زیادی وجود داشته، به «دره گز» سرشناس شده‌است، که این نامگذاری درست نیست. داوری درست‌تر، از سده ۳ پ. م، یعنی زمان اشکانیان است. پس از آن که اشکانیان علیه سلوکیان برخاستند، اشک اول (ارشاک) در نبرد کشته شد، ولی برادرش تیرداد به پیروزی رسید و شهری به نام داراگرد، در پارتیای اصلی بنیاد گذارد. آپاوارتاکن، که بعضی آن را پارتیای اصلی و شماری پارتیای ویژه نوشته‌اند، به ناحیه شمال پارت گفته می‌شود. پیرنیا بر پایه نوشته‌های تاریخ و جغرافی نگاران پیشین، پارت اصلی را کوهستان و دشت کردان در خراسان و اترک و به بیان دیگر بین بیابان مشهد و کویر خوارزم دانسته‌است. بنابراین نواحی درگز، بجنورد، اسفراین، قوچان، شیروان و کلات در قلمرو پارت اصلی قرار داشته‌است. ایزیدورخارا کسی که در سده ۳ پ. م می‌زیست، محل شهر دارا را در شمال پارت تعیین کرده و به آن «آپاوارتانن» گفته‌اند. ژوستن (سده ۲ پ. م) محل این شهر را در دامنه کوه زاپاتنن و پلین، دانشمند رومی (سده ۱ پ. م) در دامنه کوه آپاوارتن دانسته‌اند. ژوستن، آپاروارتن، کوه ابیورد که در گذشته باورت / بااورت و سپس باورد می‌گفتند، دانسته‌است.

دائرةالمعارف اسلامی، ابیورد را سرزمین نیاکان اشکانی و محل شهر دارا را در آن جا تعیین کرده‌است؛ بنابراین بایستی شهر «دارا» در دامنه کوه‌های درگز قرار داشته باشد. از آن جا که به گفته پلوتارک و تأیید هارولد لمب، نویسنده کتاب قدم به قدم با اسکندر، دارا، آخرین پادشاه هخامنشی در این ناحیه کشته شده‌است، اشکانیان نام پایتخت نخستین خود را «داراگرد» نهاده‌اند. «گرد» در روزگار کهن، به معنای شهر بوده، واژگان سیاوش گرد، پیروزگرد، بروگرد (بروجرد)، بیژن‌گرد (بجنورد)، خسروگرد و… بیانگر نام سازنده و شهر است و داراگرد یعنی شهر دارا نیز روی همین معنا پدید آمده‌است. در روزگار ساسانیان تغییرات زیادی در حد و حدود شهرهای این منطقه صورت می‌گیرد و ابیورد که شامل منطقه وسیعی بوده و تا دامنه کوه‌های درگز گسترده بوده‌است، مرکزیت پیدا می‌کند.

حاکم ابیورد را «بهمنه» می‌نامیدند که به صلح تسلیم مسلمانان شد. پس از تسلط اعراب این سرزمین یکی از پایگاه‌های مهم مسلمانان قرار گرفت. بعضی از محققان این چنین اظهار نظر کرده‌اند که در قلعه داراگرد که در زمان ساسانیان مرکز روحانیون زرتشتی و دارای ضرابخانه بوده‌است، در اواخر قرن اول هجری قمری سکه ضرب شده‌است. حدود منطقه ابیورد در این زمان از سرخس تا نسا گسترده بوده‌است. این سرزمین که در انتهای دشت قراقوم بر سر راه قبایل مختلف مهاجم دشتهای داخلی آسیا در ابتدای اولین خطه جلگه‌های حاصلخیز خراسان قرار گرفته‌است، بنابر موقعیت طبیعی و نظامی از دیر باز محل کشمکش‌ها و زد و خوردهای اقوام مختلف بوده‌است. با سقوط سامانیان دفاع ولایات شمالی ایران در برابر حملات چادرنشین‌ها به سستی گرایید و هجوم صحرانشینان آسیای مرکزی به خراسان فزونی گرفت. به روزگار سلطان محمود غزنوی ترکمانان (غزان) به منطقه نسا و ابیورد و درگز هجوم آوردند و در این شهرها سکنی گزیدند و ترکی شدن این نواحی آغاز گردید. محققان محلی دوران سلجوقیان و اوایل خوارزمشاهیان را دوره شکوفایی خاوران (ابیورد را از قرن ۴ به بعد خاوران می‌گفتند) نامیده‌اند، محمد شهرستانی، انوری ابیوردی، اسعد مهنه‌ای و … از این سرزمین برخاستند. به همت اینان خاوران یکی از مراکز علمی شد. به روزگار چنگیز، پسرش «تولی» ابیورد را تصرف کرد و به نهب و تاراج اهالی پرداخت و آن شهر زیبا را که در آن عالمی از عمارات موج می‌زد با خاک یکسان نمود و اکثر مردم را از دم تیغ گذراند. البته ابیورد در نهضت‌های شیعه که در اواخر دوران بنی امیه در سراسر خراسان صورت گرفته بود سهمی بزرگ داشته‌است و نیز در قیام‌های علیه حکام عباسی در قرن سوم هجری شرکت جستند. در زمان خلافت هارون ۱۸۵ ق. شخصی به نام ابوالخسیب بر ضد عباسیان و عامل آنان در خراسان قیام کرد و بر ابیورد تسلط پیدا کرد. این شهر با این همه عظمت و بزرگی پس از هجوم مغولان و بعد از او تیمور رونق خود را از دست داد و از اواخر قرن هشتم که شهرها و آبادی‌های این منطقه مورد تجاوز و اشغال ازبکان قرار گرفت دوران قدرت آن شروع گردید.

در اوایل عصر افشاری ساختن مسجد بزرگی در مولود آباد و برخی ساختمان‌ها در شهر نشانی از گسترش و رونق درگز می‌باشد، ولی ویرانی‌هایی که ناشی از تهاجمات اقوام همسایه بود، همراه با عدم توجه حکومت مرکزی و خصوصاً جدایی قسمت آباد و تاریخی آن (با ۹ هزار خانوار جمعیت و ۲۴ شهرک و روستا) که نام ابیورد را نیز با خود دارد، توانائی‌های این شهر را به فراموشی سپرد. اکنون اندک آثار به جا مانده در شهر درگز مربوط به حاشیه باز یکی از دامنه کوه‌های هزار مسجد (درگز فعلی) می‌باشد. در حالیکه آثار تاریخی بی‌نظیری از دوره اشکانیان و دوران اسلامی در آن سوی مرزها قرارگرفته است.

درگز در شمال استان خراسان قرار دارد که بین ۲۹٫۵۸ تا ۳۷٫۵۹ طول جغرافیایی و ۴۳٫۳۷ تا ۵۵٫۳۶ عرض جغرافیایی واقع شده‌است. درگز در فاصله ۱۲۳ کیلومتری شهر قوچان و ۲۵۸ کیلومتری شهر مشهد قرار گرفته‌است. ارتفاع آن از سطح دریا ۴۸۰ متر می‌باشد.

جاذبه‌های گردشگری و تاریخی درگز: امامزاده سید یوسف آرامگاه صید علیخان درگزی که متأسفانه تخریب شده‌است. دره پلگرد (پل گرد) جنگل پسته پلگرد محوطه باستانی بندیان آرامگاه علامه شهرستانی قرخ قیز زیارتگاه علی‌بلاغ زیارتگاه شاهزاده احمد (باباغازان) پلکان نادری بقعه ابوالمعجن قدمگاه درگز زیارتگاه سید قاضی سلطان تفرجگاه چهلمیر پارک ملی تندوره تفرجگاه چرلاق شیلگان دره امامزاده محمد دیباج تفرجگاه امام قنبر تفرجگاه آب گرم

به گزارش ایرنا، در تاریخ تمدن اسلامی به شماری از اندیشمندان و بزرگان برخورد می‌کنیم که عنوان ابیوردی را با خود داشته‌اند. این شهر که خاوران هم نام داشته از مناطق باستانی پارت های قدیم در خراسان رضوی است؛ درگز یکی از شهرستان های دارای تاریخ کهن، آثار باستانی و البته طبیعت بکر و دوست داشتنی است که با جاده‌هایی پنهان در دل کوههای بلند، دل هر بیننده‌ای را به خود جذب می‌کند. در سه کیلومتری این شهر آثار و بقایایی موجود است که به پنج هزار سال قبل از میلاد می‌ رسد، به این معنا که سابقه شهرنشینی و مدنیت در شهر درگز به حدود هفت هزار سال پیش برمی‌گردد. گردشگران و علاقه مندان به تاریخ و طبیعت می توانند دست کم ۲ روز پرمشغله و تفریحی را در این شهر بگذرانند و از جاذبه‌های متعدد و زیبایی‌های تحسین برانگیز خلقت خداوندی در آن بهره‌مند شوند.

پارک ملی تندوره، گل سرسبد طبیعت تندوره در سال ۱۳۴۷ به عنوان "منطقه حفاظت شده" قرق شد و در سال بعد از آن به "پارک وحش تندوره" تغییر نام یافت. از سال ۱۳۵۳ مساحت این پارک تقلیل یافت و طی مصوبه شورای عالی محیط زیست از سال ۱۳۶۱ به عنوان پارک ملی تندوره معرفی شد. مساحت کنونی تندوره ۳۵ هزار و ۵۴۰ هکتار و مساحت منطقه حفاظت شده تندوره ۹ هزار و ۵۰ هکتار است که به عنوان گل سرسبد طبیعت در خطه خراسان رضوی و شهرستان درگز محسوب می‌شود. طبیعت دوستان و دوستداران وحوش و جانوران با مشاهده پارک ملی تندوره، که یکی از دهها پارک ملی کشور است و از نظر نمونه ‌های برجسته مظاهر طبیعی زیر حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست و منحصر به فرد است، خرسند شده و خاطره ای خوش برایشان باقی می ماند. پارک ملی تندوره در شمال استان خراسان و نزدیک مرز ترکمنستان، در منطقه ‌ای کوهستانی با صخره ‌ها و تپه ماهورهای متعدد و دره ‌های ژرف و پرشیب، که پوشیده از گیاهان مختلف است، واقع شده و یکی از بهترین زیستگاههای جانوران وحشی به ویژه قوچ و میش اوریال به شمار می‌رود. این پارک، بهترین زیستگاه‌ برای جانوران وحشی است و نه تنها کل، بز، گرگ، گراز و شغال در آن مشاهده می‌شود، بلکه میش و قوچ اوریال که از بزرگترین نژاد این نوع جانوران هستند را می‌توان در پارک ملی تندوره دید. پارک ملی تندوره یکی از بزرگترین مناطق حفاظت شده ایران است که می‌توان پلنگ کمیاب ایرانی را در آن یافت. این منطقه با طبیعت بکر و زیبای خود زیستگاه جانوران و رویشگاه گیاهان زینتی و دارویی بسیاری است. پارک ملی تندوره از نظر تاریخی نیز حائز اهمیت بوده و در گذشته نه چندان دور راه ارتباطی درگز به قوچان از این منطقه می‌گذشته ‌است. در این منطقه بازمانده‌های سکونت در ادوار گذشته به چشم می‌خورد که از آن جمله می‌توان به آثار باقیمانده از دژی قدیمی به نام "قلعه رجبه" اشاره کرد که بنا بر مشهور قدمت آن به قبل از اسلام باز می‌گردد.

تندوره بهشت پلنگ ایرانی از هشت گونه گربه ‌سان ایران، پنج گونه یعنی پلنگ ایرانی، گربه جنگلی، گربه دشتی، گربه پالاس و سیاه‌ گوش اوراسیا در این منطقه زندگی می‌کنند و بر همین اساس، ایران مهمترین زیستگاه پلنگ در خاورمیانه است. تندوره محل زندگی چند گونه حیوان نادر به ویژه پلنگ ایرانی است. بطوری که در سال ۱۳۷۰ تعداد ۱۳۴ قلاده پلنگ در آن دیده شد و جمعیت آن در سال ۱۳۸۷ نزدیک به ۶۰ قلاده برآورد ‌شد. تعدادی از پلنگ های معروف، با گردنبند ردیاب ماهواره‌ ای، قلاده ‌گذاری شده در منطقه حضور دارند که با اسامی 'بردیا، برنا و برزو' شناخته می‌شوند و حتی طبق گفته محیط‌ بانان منطقه 'برنا و بردیا' جفت‌گیری کرده ‌اند. کل و بز طعمه اصلی پلنگ است که در این منطقه زیست می‌کنند. از سم‌داران تندوره هم می‌توان به بز وحشی، که گله‌ های ۱۰۰ تا ۱۵۰ رأسی آن در ارتفاعات منطقه دیده می‌شود و گوسفند وحشی اشاره کرد، که از گونه قوچ و میش اوریال و خالص ترین نژاد این گونه در ایران است. شمار قوچ و میش های پارک را در سال ۱۳۵۶ حدود ۶ هزار رأس برآورد کرده بودند و براساس آمار اعلامی سال ۱۳۹۸ جمعیت گوسفندان وحشی پارک تندوره بالغ بر چهار هزار راس است. گراز از دیگر حیوانات پارک است که به تعداد زیاد در مناطق مختلف، به ‌ویژه شمال پارک تندوره زیست می‌کند. گرگ هم در قسمت های نسبتا کم ‌ارتفاع تر پارک و محدوده‌های مشرف به روستاهای اطراف به صورت منفرد یا دسته‌های ۲ تا پنج قلاده‌ای دیده می‌شود که در فصل زمستان بیشتر از قوچ، میش، کل و بز و در تابستان از گله گوسفندان اهلی شکار و تغذیه می‌کند. روباه قرمز، شغال، سمور سنگی، کفتار، رودک و انواع جوندگان همچون خرگوش بی‌ دم و تشی از دیگر پستانداران این منطقه هستند.

دره چهلمیر از دل کوه‌های اطراف درگز، رودی خروشان، زلال و آبی‌رنگ سرچشمه می‌گیرد. این رود از میان دره درگز عبور می‌کند. وجود این رود و آب‌وهوای عالی باعث به‌وجودآمدن پوشش گیاهی منحصربه‌فردی در این منطقه شده است. رطوبت فراوان، بارش مناسب باران و چشمه‌های زیرزمینی آب، شرایط را برای رشد گیاهان مساعد کرده است. پارک ملی تندوره دارای دره‌های عمیق و چشم ‌نوازی است که معروف‌ترین آن‌ها دره چلمیر است که در بخش شرقی پارک قرار دارد. دره چلمیر مهم‌ترین تفرجگاه مردم درگز نیز محسوب می‌گردد و هر سال در فصل تابستان بخش پایینی دره پذیرای تعداد کثیری از مردم این ناحیه است. در خصوص تسمیه این دره، در روایات تاریخی آمده است که در گذشته ۴۰ مرد به‌دنبال ۴۰ دخترک جوان افتادند. آن‌ها قصد داشتند تا به این دخترها حمله کنند. یکی از دختران از ته قلب خود دعا می‌کند تا خداوند عفت آن‌ها را حفظ کند. در این حین به اذن خداوند دختران به درخت و مردان به سنگ تبدیل شدند. مردم بومی منطقه بر این باور هستند سنگ‌های بزرگی که در مراتع چهلمیر وجود دارد، همان مردانی هستند که به سنگ تبدیل شدند؛ و این شد که نام این دره چهلمیر شد.

موزه بندیان درگز تجربه سفر به بیش از ۱۷۰۰ سال پیش و مشاهده گچبری های ارزشمند تاریخی عهد ساسانی و آتشکده‌های کهن آن دوران با سفر به شهرستان درگز و حضور در سایت موزه بندیان این شهر محقق می‌شود. سایت موزه‌ای که در ۲ کیلومتری شهر درگز واقع در شمال خراسان رضوی و کنار رودخانه "درونگر" قرار دارد به دلیل آب بندی که در این ناحیه قرار داشته است به بندیان معروف شده است. این مجموعه باستانی سال ۱۳۶۹ هنگام تسطیح زمین های کشاورزی کشف شد و از سال ۱۳۷۳ تاکنون در دست حفاری و بررسی است و هم اینک محوطه تاریخی بندیان به همت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی به نخستین سایت موزه گردشگری ایران تبدیل شده است. سایت موزه بندیان درگز، سندی مهم و گویا برای هنر و معماری عهد ساسانیان در ایران و حضور در آن فرصتی برای استشمام بوی تاریخ و هنر اجدادی ما ایرانیان است. تجربه این سفر تاریخی با کسب اطلاعات از هنر ساسانیان و شنیدن داستان های شیرین آداب و رسوم آن زمان می‌تواند حس آرامش به واسطه داشتن پشتوانه غنی فرهنگی و تاریخی را به هر شهروند ایرانی القا کند و به او هویت و اعتماد به نفس دهد. ساسانیان، سازنده شهرهای بسیاری بوده اند که ویرانه ‌های به جای مانده از آنها نمودار شکوه و بزرگی و بلندنظری فراوان در آن دوره است.