تاریخ اردبیل بعد اسلام

واژهٔ اردبیل (آرتاویل) واژه‌ای اوستایی است که از دو کلمه آرتا (مقدس) و ویل (شهر) به معنی شهر مقدس ترکیب شده‌است. وسعت این شهرستان ۳۸۱۰ کیلومتر مربّع است و چهرهٔ عمومی شهرستان اردبیل متأثّر از ارتفاعات کوهستان‌های سبلان، تالش و بزغوش است که این عوامل طبیعی سبب محصور شدن آن شده‌اند. اردبیل از مناطق با اهمیت ایران به‌شمار می‌آید و دارای آثار تاریخی و جاذبه‌های طبیعی بسیار زیادی است.

اردبیل در اوایل ورد اسلام به ایران؛ اردبیل در زمان حمله اعراب مقرّ مرزبان آذربایجان بوده و حذیفه بن یمان، سردار عرب، آن را در سال ۲۲ه‍.ق، به صلح گشود. در این دوره، اردبیل مرکز آذربایجان بود و از میانه تا باجروان در کنار رود ارس و شهر شیز نزدیک مراغه جزو این ایالت محسوب می‌شد. پس از چندی حذیفه به دستور عمر بن خطّاب عزل شد و عتبه بن فرقد به جای او منصوب گشت. در زمان او، مردم اردبیل علیه اعراب شورش کردند. عتبه بن فرقد چون به اردبیل رسید با شورشیان جنگید و بر آن‌ها پیروز شد و غنایم بسیاری از آن‌ها گرفت.

خرمدینان جمعی از مردم ایران بودند که بر اثر فشار اعراب و سختی‌های زندگی، در صدد ترویج آیین مزدک برآمدند و تشکیلات وسیعی را در ایران به وجود آوردند. بابک خرمدین در حدود سال ۲۰۱ هجری قمری، به پیشوایی خرمدینان رسید و در اردبیل و حوالی آن مدت ۲۲ سال مبارزه او با دولت عبّاسی طول کشید.

اردبیل در دوران صفوی؛ با ظهور شیخ صفی‌الدین و خاندان صفوی، اردبیل اعتبار ویژه‌ای یافت، به‌طوری‌که این شهر در زمان تیمور، دارالارشاد و در زمان سلاطین صفوی با عنوان دارالامان از جایگاه خاصّ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار گردید. حکومت صفوی بسیاری از هرج و مرج‌ها را که در ایران وجود داشت، برانداخت و یک حکومت دینی و مذهبی را پایه‌گذاری کرد که به گفته بسیاری از کارشناسان تاریخ، تشکیل دولت یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخ ایران به‌شمار می‌آید.

شاه اسماعیل اول صفوی قیام مؤثر خود را بر ضد امیران آق قویونلو اردبیل آغاز کرد،ولی پایتخت خود را به تبریز انتقال داد. با وجود این، اردبیل به سبب آن که مدفن شیخ صفی الدین بود، پایتخت معنوی شاهان صفوی به‌شمار می‌رفت و از تقدس و احترام خاصّی بهره‌مند بود. شاهان صفوی هرگاه که فرصتی به دست می‌آوردند، برای زیارت قبر جد خود به آن جا می‌رفتند. شاه عبّاس بزرگ از نیم فرسنگی شهر، چکمه از پا درمی‌آورد و با پای برهنه، پیاده به زیارت آرامگاه جدش می‌رفت.

شهر اردبیل در عهد صفویه به حد اعلای ترقّی خود رسید. مردم اردبیل تا قرن هشتم هجری قمری، شافعی مذهب بودند. اما در قرن نهم هجری قمری، در زمان خواجه علی معروف به سیاهپوش، نهضت تشیع در اردبیل بروز کرد و در اواسط این قرن بود که مریدان شیخ صفی به عنوان جهاد مذهبی به کشورهای مجاور، داغستان و چرکسان و گرجستان حمله می‌بردند. سرانجام همین نهضت تشیع موجب تشکیل دولت جدید صفوی گردید.

اردبیل در دوران جنگ با روسیه؛ در جنگ‌های ایران و روس، اردبیل به صورت آمادگاهی برای تهیه نیازمندی‌های سپاه اردبیل و ایران درآمد و نارین قلعة معروف، که در زمان خود از قلعه های مهم و معتبر ایران بود، به وسیله افسران فرانسوی همراه ژنرال گاردان مرمت یافت و در پایان جنگ‌های مذکور نیز این قلعه پناهگاهی برای قشون ایران گردید. در این دوره، اردبیل مستقیماً در جبهه جنگ قرار نگرفت ولی در جنگ‌های ۴–۱۲۴۲ هجری قمری، پاسکوویچ سردار روسی اردبیل را تسخیر و موقتاً اشغال کرد و قسمت عمده کتابخانه معروف بقعه شیخ صفی الدین به سن پطرزبورگ حمل شد و در موزه ارمیتاژ جای گرفت. در زمان ناصرالدین شاه قاجار، در بقعه تعمیراتی شد و بقیه کتابخانه آن را به تهران حمل کردند. شهر اردبیل در دوره قاجاریه رونق و شکوه دوره صفویه را نداشت و حوادث پس از انقراض صفویه، آسیب فراوان به این شهر وارد کرد.

اردبیل و مشروطه؛ اردبیل در مشروطیت ایران سهم بزرگی داشت. با پیشبرد مشروطه خواهی، اولین انجمن ولایتی اردبیل در سال ۱۳۲۶ هجری قمری، تشکیل گردید ولی با پیش آمدن استبداد صغیر، این قبیل مجامع عموماً بسته شد و جزء فعالیت‌های زیرزمینی گردید و کسانی مثل ملّا امام وردی و مشهدی حسین آخوندزاده و میرزا محسن امام زاده و دیگران کشته شدند و چون محمد علی شاه از سلطنت خلع گردید، جمعی از سران استبداد مانند خادم باشی، مبشّر، مؤتمن، مشیرالتجّار و غیر هم که برای تشکیل انجمن شهری به نارین قلعه دعوت شده بودند، در یکی از اتاق‌های آن جا تیرباران شدند. ولی دولت روسیه که با خلع محمد علی شاه مخالف بود، رحیم خان رئیس طایفه جلبیانلو را در قراچه داغ با پول و سلاح مجهز کرد و او رؤسای سی و دو طایفه شاهسونان را که در منطقه وسیع ولایت اردبیل زندگی می‌کردند، با خود هم داستان کرده، اردبیل را محاصره کرد و شهر پس از بیست روز مقاومت در ۲۲ شوال ۱۳۲۷ ه‍.ق، سقوط کرد و بی‌رحمانه غارت شد.

پس از این واقعه، دولت روسیه به بهانه حفظ جان و مال اتباع خود، از طریق بندر آستارا در اردبیل نیرو پیاده کرد و در اندک زمانی این شهر را اشغال نمود. دولت مرکزی یپرم خان را برای تنبیه عشایر به اردبیل فرستاد و او اگر چه آنان را شکست داد و تنی چند از رؤسای آن‌ها را به اسارت درآورد، ولی به سبب حضور ارتش روسیه تزاری در اردبیل، که تا انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ میلادی در آن جا مستقر بودند، تنبیه کامل غارتگران میسّر نگردید.

ارذبیل در جنگ جهانی اول؛ در جنگ جهانی اول، که دامنه آن به ایران نیز کشیده شد، چندی هم سربازان عثمانی به این شهر درآمدند و فرقه‌ای به نام فرقه اتّحاد اسلامی به وجود آوردند. پس از انقلاب اکتبر روسیه، جمعی از جوانان کمونیست قفقاز از راه آستارا به اردبیل آمدند، ولی طوایف اطراف جمع زیادی از آن‌ها را کشته، سلاح هایشان را به یغما بردند.