صنعت تضمین در شعر چیست؟

تضمین از آرایه‌های ادبی و به معنی آوردن آیه، حدیث، یا سخن مشهور در بین سخن است. هم‌چنین، اگر شاعر تمامی مصراع یا بیتی را از شاعری دیگر در سخن خود بیاورد، تضمین خوانده می‌شود. اگر شاعر یا نویسنده‌ای مثلی را که پیش از وی رواج داشته، در میان نوشته یا سروده خود بیاورد نیز تضمین خوانده می‌شود.

آرایه تضمین با ایجاد تنوع، به آرایش سخن کمک می‌کند. همچنین، تضمین پدیدآورنده ایجاز در سخن است و آگاهی شاعر را از قلمروهای گوناگون کلام نشان می‌دهد. در زمانی که شاعر، سخن یا شعر معروفی را تضمین کند، معمولاً نام سراینده یا گوینده نوشته نمی‌شود. اما اگر شعر یا سخن مشهور نباشد، عموماً نام سراینده یا نویسنده سخن نیز ذکر می‌گردد. تضمین هنری یا تضمین طبیعی در نهایت ایجاز انجام می‌پذیرد. مثلا این بیت زیر : چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری‌سرشت شیوهٔ جنات تجری تحتها الأنهار داشت در بیت بالا، حافظ بخشی از آیهٔ هشتم سورهٔ بینه را در کلام خویش عیناً به کار برده‌است، که در این‌جا تضمین هنری به‌شمار می‌آید.

نمونه هایی از تضمین تضمین سعدی از سروده فردوسی: چه خوش گفت فردوسی پاک زاد که رحمت بر آن تربت پاک باد «میازار موری که دانه‌کش است که جان دارد و جان شیرین خوش است»

تضمین غزل خیالی بخارایی (فوت ۸۵۰ قمری)(غزل های ایشان داخل گیومه) غزلی از خیالی بخارایی را ، شیخ بهایی ، به صورت مخمّس تضمین کرده است تا كی به تمنای وصال تو یگانه اشكم شود از هر مژه چون سیل روانه خواهدبسرآید شب هجــران تــو یـا نــه «ای تیـر غمـــت را دل عشــاق نشانــه جمعی به تو مشغول تو غایب زمیانه » رفتم به در صومعـه عابد و زاهــد دیدم همه را پیش رُخت,راكع و ساجد در میكده,رهبانم ودرصومعه عابد «گه معتكف دیرم وگه ساكــن مسجـــد یعنی كه تو را مى طلبم خانه به خانه» هردركه زنم,صاحب آن خانه تویی,تو هرجا كه روم, پرتو كاشانه,تویی, تو در میكده و دیـركه جانانــه تــوی,تــو «مقصودمن از كعبه و بتخانه تویی, تو مقصود تویی, كعبه و بتخانه بهانه» بلبل به چمن زان گل رخسار نشان دید پروانه در آتش شد و اسرار عیان دید عارف,صفت روی تو در پیر و جوان دیــد «یعنی همه جا عكس رخ یار توان دید دیوانه منم, من, كه روم خانه به خانه» عاقل به قوانیـن خـــرد, راه تو پــویــد دیوانه,برون از همه آیین تو جوید تا غنچه بشكفته این بـاغ كــه بــویــد «هركـس بـــه زبانی صفــت حمــــد توگوید بلبل به غزلخوانی و قُمری به ترانه» بیچاره«بهایی»كه دلش زار زغم توست هرچندكه عاصی است,زخیل و خدم توست امیــد وی از عاطفت دم به دم تــوست «تقصیـر «خیـالی» بــه امیــد كــرم تـــوست یعنی كه گنه را به از این نیست بهانه»