عملکرد موشک‌های هایپرسونیک چگونه است؟

در سومین روز از جنگ ایران با رژیم صهیونیستی، اظهارات احمد بخشایش اردستانی درباره موشک‌های هایپرسونیک ایرانی توجه‌ها را به این سلاح‌های پیشرفته جلب کرده است. این موشک‌ها که با سرعتی فراتر از صوت حرکت می‌کنند، به‌دلیل قدرت نفوذ بالا، قابلیت مانورپذیری و دشواری در رهگیری، به عنوان برگ برنده نظامی در میدان نبرد شناخته می‌شوند.

او بر این باور است که شلیک حدود 2000 فروند از این موشک‌ها در شب‌های پیش‌رو می‌تواند نه‌تنها قدرت بازدارندگی ایران را تثبیت کند، بلکه قدرت‌های بزرگ اروپا نظیر فرانسه، آلمان و حتی بریتانیا را نیز به سمت پذیرش آتش‌بس سوق دهد. این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که نقش تسلیحات متعارف در میدان نبرد منطقه‌ای، بیش از هر زمان دیگری به فناوری‌های نوین و ظرفیت‌های راهبردی وابسته شده است. در این میان، موشک‌های هایپرسونیک که نامشان این روزها بیش از گذشته در محافل نظامی و سیاسی تکرار می‌شود به‌عنوان یکی از پیچیده‌ترین و پرشتاب‌ترین ابزارهای تهاجمی در زرادخانه‌های نظامی مدرن بالخص در ایران شناخته می‌شوند. اما موشک‌های هایپرسونیک دقیقاً چه ویژگی‌هایی دارند؟ چرا عبور از سرعت صوت، ساختار دفاعی دشمن را بی‌اثر می‌کند؟ و چگونه می‌توانند به برتری راهبردی ایران در یک نبرد تمام‌عیار تبدیل شوند؟

موشک‌های هایپرسونیک به موشک‌هایی اطلاق می‌شود که در جو زمین با سرعتی بیش از پنج برابر سرعت صوت (۵ ماخ) حرکت می‌کنند و در عین حال توانایی مانوردهی قابل توجهی دارند. این موشک‌ها در دو گونه اصلی توسعه یافته‌اند: نوع اول، موشک‌های کروز هایپرسونیک که با استفاده از موتورهای رم‌جت یا اسکرم‌جت در ارتفاع نسبتاً پایین و با سرعت بالا به سمت هدف حرکت می‌کنند؛ نوع دوم، گلایدرهای هایپرسونیک هستند که ابتدا توسط یک موشک بالستیک به ارتفاع بالا پرتاب شده، سپس از آن جدا می‌شوند و به صورت خزنده و با تغییر مسیر مکرر به سمت هدف شیرجه می‌زنند.

عملکرد اصلی این موشک‌ها بر مبنای ترکیب سه ویژگی کلیدی است: سرعت بسیار بالا، توانایی مانور در حین پرواز و پرواز در لایه‌های میانی جو. این قابلیت‌ها باعث می‌شود که سامانه‌های دفاع هوایی سنتی مانند پدافندهای موشکی، زمان کافی برای شناسایی، رهگیری و انهدام آن‌ها نداشته باشند. در حالی که موشک‌های بالستیک با مسیر پیش‌بینی‌پذیر حرکت می‌کنند، موشک‌های هایپرسونیک می‌توانند با تغییر مسیر ناگهانی و پرواز در ارتفاع‌های غیرمعمول، مسیر خود را برای رادارها غیرقابل پیش‌بینی کنند و به اهداف حساس و پرارزش در مدت زمانی بسیار کوتاه حمله کنند.

در مقایسه با موشک‌های بالستیک یا کروز سنتی، موشک‌های هایپرسونیک دارای مزایای چشم‌گیری هستند. سرعت آن‌ها بسیار بیشتر از موشک‌های کروز و حتی بسیاری از موشک‌های بالستیک است، اما بر خلاف موشک‌های بالستیک، می‌توانند در طول مسیر خود تغییر جهت دهند و به‌گونه‌ای مانور دهند که مسیر آن‌ها تا لحظه آخر برای دشمن ناشناخته باقی بماند. از سوی دیگر، آن‌ها در ارتفاع‌هایی پرواز می‌کنند که نه‌تنها از دید بسیاری از رادارها پنهان می‌ماند، بلکه واکنش به آن‌ها را نیز برای سیستم‌های دفاعی دشوار می‌سازد. این ویژگی‌ها، موشک‌های هایپرسونیک را به سلاح‌هایی با ظرفیت تهاجمی و بازدارندگی بسیار بالا تبدیل کرده‌اند و به همین دلیل، دستیابی کشورهایی چون ایران به این فناوری، از منظر راهبردی و ژئوپلتیکی اهمیت زیادی دارد.

عبور موشک‌های هایپرسونیک از مرز سرعت صوت، ساختار دفاعی دشمن را با چالش‌هایی جدی و گاه غیرقابل‌حل مواجه کرده است. در سرعت‌های بالاتر از پنج ماخ، اصطکاک شدید میان موشک و جو زمین موجب شکل‌گیری غلافی از پلاسما در اطراف آن می‌شود؛ پدیده‌ای که پیش‌تر هنگام بازگشت فضاپیماهایی مانند آپولو و اوریون نیز مشاهده شده بود. این غلاف پلاسما، امواج راداری را جذب کرده و از بازتاب آن جلوگیری می‌کند. به این ترتیب، موشک برای رادارهای زمینی نامرئی شده و شناسایی آن تا لحظات نهایی پیش از برخورد تقریباً ناممکن می‌شود. در کنار این پنهان‌کاری راداری، پرواز موشک‌های هایپرسونیک در لایه‌های بالایی جو، در ارتفاع‌هایی بین ۳۰ تا ۸۰ کیلومتر، خود عاملی دیگر در فرار از دید سامانه‌های پدافندی است. به دلیل انحنای زمین، بسیاری از رادارهای مستقر روی سطح زمین قادر به ردیابی اهداف در این لایه‌های میانی جو نیستند. همچنین، سرعت بسیار بالای این موشک‌ها باعث می‌شود زمان واکنش برای شناسایی، رهگیری و مقابله عملاً به حداقل برسد و در بسیاری از موارد، سامانه‌های دفاعی دشمن حتی فرصت قفل کردن روی هدف را پیدا نمی‌کنند. این ویژگی‌ها، موشک‌های هایپرسونیک را به سلاح‌هایی با قدرت نفوذ و تخریب بسیار بالا تبدیل کرده که قادرند دفاع چندلایه دشمن را دور بزنند.

موشک خیبر که به‌عنوان نسل چهارم از خانواده موشک‌های خرمشهر شناخته می‌شود، یکی از پیشرفته‌ترین سلاح‌های هایپرسونیک ایران به‌شمار می‌آید. این موشک بالستیک با برد ۲۰۰۰ کیلومتر و سرجنگی سنگین ۱۵۰۰ کیلوگرمی، از فناوری هدایت خارج از جو، کلاهک جداشونده و سامانه‌های مانورپذیر بهره می‌برد. دقت بالای کمتر از ۱۰ متر، قدرت اصابت هم‌زمان به ده‌ها هدف از طریق تبدیل کلاهک به ۸۰ راکت کوچک، و قابلیت عبور از سامانه‌های پدافندی پیچیده، موشک خیبر را به یک ابزار تهاجمی و بازدارنده بی‌سابقه در منطقه تبدیل کرده است. ویژگی‌های هایپرسونیک این موشک، از جمله سرعت بسیار بالا و مانورپذیری در فاز نهایی که آن را از دید رادارها پنهان می‌کند، امکان واکنش سریع، ضربه اول مؤثر و عبور از سپرهای موشکی مانند فلاخن داوود را فراهم کرده است. این ویژگی‌ها، خیبر را به یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های برتری نظامی ایران در جنگ احتمالی با دشمنان منطقه‌ای، به‌ویژه رژیم صهیونیستی، بدل می‌سازد.

در ادامه مسیر توسعه موشک‌های هایپرسونیک ایران، موشک فتاح ۱ نیز به‌عنوان یکی از دستاوردهای مهم نیروی هوافضای سپاه پاسداران در خرداد ۱۴۰۲ رونمایی شد. این موشک با برد ۱۴۰۰ کیلومتر و سرعتی بین ۱۳ تا ۱۵ ماخ، از ویژگی‌های کلیدی مانند نازل متحرک برای مانورهای غیرخطی، کلاهک مخروطی انفجاری و سوخت جامد بهره می‌برد. این مشخصات، فتاح را به سلاحی بسیار دشوار برای رهگیری تبدیل کرده است. فرماندهان سپاه اعلام کرده‌اند که این موشک توان عبور از سامانه‌های ضد موشکی پیشرفته‌ای مانند پیکان اسرائیل و سامانه‌های دفاعی آمریکا را دارد و قابلیت پرواز در دو لایه پایین و بالای جو را نیز داراست.

نسخه پیشرفته‌تر این موشک، فتاح ۲، در آبان ۱۴۰۲ و طی بازدید رهبر جمهوری اسلامی ایران از نمایشگاه دستاوردهای هوافضا معرفی شد. فتاح ۲ در مرحله اول از سوخت جامد فتاح ۱ بهره می‌برد، اما مرحله دوم آن با استفاده از سوخت مایع و طراحی گلایدری، امکان پرواز شبه‌کروز و مانورهای پیشرفته‌تر را فراهم می‌کند. این دو موشک در کنار خیبر، سه‌ضلعی قدرت هایپرسونیک ایران را در معادلات دفاعی منطقه شکل می‌دهند.