آثار باستانی سلوکیان در ایران

در این مطلب میخوایم با آثار دیدنی و قابل توجه به جا مانده از حکومت سلوکیان در ایران و موقعیت مکانی آنها آشنا شویم.

۱_هکاتوم پلیس یا شهر صددروازه در دامغان پس از مرگ اسکندر مقدونی و تقسیم امپراتوری سلوکیان ، هکاتوم پلیس بخشی از قلمرو سلوکیان شد و در نهایت در حدود سال ۲۳۸ پیش از میلاد ، تحت تسلط اشکانیان درآمد و تبدیل به یکی از نخستین پایتخت‌های این سلسله شد. این شهر با مساحتی حدود ۲۸ کیلومتر مربع در دوران اوج خود ، مرکز تجاری و سیاسی مهمی در منطقه بود. هکاتوم پلیس یا شهر صددروازه (Hecatompylos) یکی از شهرهای باستانی و مهم در دوران اشکانیان بود که در باختر خراسان و در نزدیکی دامغان فعلی قرار داشت. این شهر که به نام «صددروازه» شناخته می‌شد ، به دلیل داشتن دروازه‌های متعدد که از آن برای کنترل مسیر جاده ابریشم و جمع‌آوری مالیات از کاروان‌ها استفاده می‌شد ، به این لقب مفتخر بود.

با گذشت زمان و تغییرات مختلف ، هکاتوم پلیس به شهر قومس تبدیل شد که در دوران اسلامی ، به مرکز ایالت قومس معروف شد. در قرن نهم میلادی ، این شهر بر اثر یک زلزله عظیم ویران گردید و احتمالاً پس از آن متروکه شد. در حال حاضر ، محل این شهر تاریخی در نزدیکی دامغان و روستای قوشه قرار دارد که آثار و ویرانه‌های آن همچنان نمایان است. باستان‌شناسان همچنان در جست‌وجوی موقعیت دقیق پایتخت اشکانیان در این منطقه هستند و بقایای کشف‌شده در قوشه و دیگر نقاط تاریخی دامغان ، نشان از تمدن اشکانی در این نواحی دارد. آدرس شهر صددروازه در دامغان برای رفتن به شهر صددروازه باید به خود دامغان بروید و برج و باروهای قومس را پیرامون شهر ببنید. دامغان در استان سمنان قرار دارد.

۲_معبد شمی در دشت ایذه خوزستان معبد شمی در مالمیر بختیاری که در دوره اشکانیان رونق بسیاری داشت ، احتمالاً در دوره سلوکیان نیز نقش مهمی ایفا کرده است. این معبد که در دامنه کوه بیلوا قرار دارد، تحت تأثیر معماری یونانی و اشکانی ساخته شده و حاوی مجموعه‌ای از آثار هنری و مذهبی است. کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه، که توسط سر اورل استین انجام شده ، مجسمه‌های برنزی و سنگی بسیاری را آشکار کرده است که برخی از آنها به‌وضوح ویژگی‌های اشکانی را نشان می‌دهند ، مانند مجسمه برنزی به ارتفاع ۱.۹۴ متر که ظاهری مشابه مردان اشکانی دارد.

در داخل معبد ، قطعات شکسته‌ای از مجسمه‌ها و ابزارهای مذهبی پیدا شده که نشان می‌دهند این مکان در دوران شکوفایی خود یک معبد مهم بوده و پرستش ایزد شمی ، یکی از ایزدان ایلامی ، در آن انجام می‌شده است. این معبد به عنوان یک مرکز مذهبی و سیاسی در دوره اشکانیان ، در کنار گورستان‌های اطراف ، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ منطقه ایفا کرده و شواهدی از تأثیرات فرهنگی و دینی متقابل میان یونان و ایران در آن دیده می‌شود. آدرس معبد شمی برای رفتن به معبد شمی باید به شمال شهرستان ایذه و در فاصله ۹ کیلومتری روستای شمی بروید.

۳_معبد خورهه در نزدیکی محلات معبد خورهه یکی از مهم‌ترین آثار باستانی ایران است که در دوران سلوکیان ساخته شده و به عنوان نمادی از تلفیق هنر یونانی و ایرانی شناخته می‌شود. این بنا که در استان اصفهان و در نزدیکی شهر کاشان قرار دارد ، به‌ویژه به‌خاطر ویژگی‌های معماری خاص خود، از جمله ستون‌های ایونی و دیگر المان‌های معماری یونانی شهرت دارد. برخی پژوهشگران ، این معبد را به عنوان یک مرکز نیایش برای پرستش دیونیسوس، ایزد یونانی ش‌راب و حاصل‌خیزی ، معرفی کرده‌اند. معماران سلوکی این بنا را به‌طور خاص برای نمایش شکوه و عظمت فرهنگی و دینی خود ساخته‌اند و در طراحی آن از معماری یونانی و سنت‌های ایرانی بهره جسته‌اند. معبد خورهه از سه بخش اصلی تشکیل شده است: ایوانی بزرگ که روزگاری شش ستون آن پابرجا بود ، حیاط مرکزی و اتاق‌هایی که در اطراف آن قرار داشتند. این ساختار با طراحی خاص و جزئیات معماری بی‌نظیر خود ، به‌ویژه ستون‌های ایونی که از شش قطعه سنگ تراشیده شده و با حفره‌هایی مکعبی به یکدیگر متصل هستند ، به‌خوبی تأثیرات هنر یونانی در دوران سلوکی را نشان می‌دهد.

با وجود این تأثیرات هلنیستی ، پژوهشگران بر این باورند که هویت این بنا همچنان ایرانی است و تأثیرات یونانی تنها در قالب‌های معماری مشاهده می‌شود. در دوران‌های بعدی ، این مکان نه تنها به عنوان معبد بلکه به عنوان کاخ و اقامتگاه اشراف نیز مورد استفاده قرار گرفته است. این بنا با ویژگی‌های معماری منحصر به فرد خود ، به‌ عنوان یکی از شاهکارهای دوران سلوکی در ایران ، همچنان محل بحث و کاوش‌های باستان‌شناسی است. آدرس معبد خورهه معبد خورهه در شهر محلات قرار دارد که خود یکی از شهرهای مهم در ایران باستان و تقسیمات شهری ان دوره است. برای رفتن به معبد خورهه باید به استان مرکزی ، محلات ، ۴۸ کیلومتری شمال شرق محلات بروید.

۴_مجسمه هرکول در بیستون مجسمه هرکول که در نزدیکی بنای تاریخی بیستون در کرمانشاه قرار دارد ، یکی از آثار برجسته و منحصر به‌فرد دوران سلوکیان است که به‌ویژه به دلیل ارتباط آن با فرهنگ یونانی و اساطیر یونانی اهمیت دارد. این مجسمه در ۳۹ کیلومتری شرق کرمانشاه و در شهرستان هرسین واقع شده و در سال ۱۳۳۷ خورشیدی کشف شد. ساخت این تندیس به دوره سلوکیان، حدود ۱۵۳ سال قبل از میلاد مسیح ، برمی‌گردد و بسیاری آن را به دوران مهراد اول از سلسله اشکانیان نیز نسبت می‌دهند. مجسمه هرکول که نمایی از این قهرمان اسطوره‌ای یونان و روم است ، بر روی سکویی سنگی قرار دارد و ویژگی‌هایی چون دست گرفتن پیاله و خوابیدن بر روی پوست شیری را به نمایش می‌گذارد.

این اثر ، علاوه بر ویژگی‌های هنری منحصر به‌فرد خود ، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری در منطقه ، هر ساله بازدیدکنندگان زیادی را جذب می‌کند. این مجسمه در کنار آثار تاریخی دیگر منطقه بیستون ، از جمله نقش برجسته داریوش و کتیبه‌های مختلف، یکی از میراث‌های فرهنگی و تاریخی ایران است که در فهرست آثار ملی کشور و ثبت جهانی یونسکو قرار دارد. در حالی که در کشف مجسمه هرکول بخشی از آن آسیب دیده ، این اثر همچنان به عنوان نمادی از تاثیرات فرهنگ یونانی و اساطیر یونانی در ایران باستان شناخته می‌شود. آدرس مجسمه هرکول برای رفتن به محوطه مجسمه هرکول باید به استان کرمانشاه ، شهر بیستون ، غرب جاده خراسان و ۳۵۰ متری مجموعه تاریخی بیستون مجسمه هرکول بروید.

۵_معبد لائودیسه در نهاوند معبد لائودیسه در شهرستان نهاوند ، استان همدان ، یکی از آثار برجسته دوران سلوکیان است که به دلیل کشف کتیبه‌ای مهم از آنتیوخوس سوم ، پادشاه سلوکی ، شناخته شده است. این معبد که در محله دوخواهران نهاوند قرار دارد، به همسر آنتیوخوس سوم ، ملکه لائودیسه ، اختصاص داشت. در سال ۱۳۲۲ ، کتیبه‌ای به زبان یونانی در این منطقه کشف شد که نشان‌دهنده دستور پادشاه برای ساخت معبدی به افتخار همسرش در این شهر است. کشف این کتیبه و همچنین مجسمه‌های مفرغی کوچک از خدایان یونانی ، بر وجود معبدی یونانی در نهاوند تأکید کرده و اهمیت تاریخی این منطقه را روشن ساخته است.

معبد لائودیسه که به‌عنوان یک یادگار از دوران سلوکیان شناخته می‌شود ، در بافت قدیمی شهر نهاوند واقع شده و در سال ۱۳۲۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران در فهرست میراث فرهنگی ثبت شد. این معبد ، در کنار آثار دیگر از دوران سلوکیان و اشکانیان ، نمایانگر پیوندهای فرهنگی و تأثیرات یونانی در ایران باستان است. علاوه بر کتیبه و مجسمه‌های کشف شده، یک قلک حاوی ۱۱ سکه نیز در این منطقه پیدا شده که گواهی بر حضور اشکانیان پس از سلوکیان در نهاوند می‌باشد. بازدید از این محوطه تاریخی نه تنها فرصتی برای آشنایی با تاریخ منطقه بلکه فرصتی برای کشف آثار یونانی و سلوکی در ایران است. آدرس معبد لائودیسه برای رفتن به معبد لائودیسه باید به استان همدان ، نهاوند ، محله دوخواهران بروید. 10

۶_معبد استخر در استان فارس معبد آناهیتا در نزدیکی شهر تاریخی استخر ، یکی از آثار برجسته دوران سلوکیان و هخامنشیان است. این معبد در زمان سلطنت اردشیر دوم هخامنشی (۴۰۴–۳۵۸ پیش از میلاد) ساخته شد و به یکی از مراکز مذهبی مهم برای پیروان دین زرتشتی تبدیل گردید. دستور ساخت معبد آناهیتا از سوی اردشیر دوم به دلیل اهمیت دینی این معبد و موقعیت استراتژیک استخر در برابر حملات دشمنان صادر شد. معبد آناهیتا در نزدیکی استخر واقع شده و به احتمال زیاد بخشی از مجموعه مذهبی و فرهنگی بزرگتری بوده که در دوران سلوکیان نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت.

با توجه به موقعیت جغرافیایی استخر، که در نزدیکی تخت جمشید و در دشت‌های حاصلخیز فارس قرار دارد ، این شهر و معبد آن در دوران سلوکیان نقش بسیار مهمی ایفا کرده است. بعد از حمله اسکندر مقدونی به ایران و تخریب بخش‌هایی از تخت جمشید و مناطق اطراف آن ، معبد آناهیتا و شهر استخر به یک مرکز مهم مذهبی و سیاسی تبدیل شدند. به گفته برخی از باستان‌شناسان ، خرابه‌های معبد آناهیتا که توسط مقدونیان ویران شد ، احتمالاً از دوران هخامنشی به جا مانده‌اند و بعداً در زمان سلوکیان در این منطقه بازسازی شده‌اند.

موقعیت استراتژیک استخر و وجود معابد و بناهای مذهبی در این منطقه ، آن را به یکی از نقاط برجسته دوران سلوکیان تبدیل کرده است. معبد آناهیتا ، که به عنوان نمادی از پرستش الهه آب و باروری در فرهنگ ایرانی شناخته می‌شود ، در کنار دیگر آثار باستانی استخر، نشان‌دهنده تأثیرات گسترده فرهنگ یونانی-مقدونی بر ایران پس از حمله اسکندر و در دوران سلطنت سلوکیان است. آثار کشف شده از این معبد، از جمله سنگ نگاره‌ها و مجسمه‌ها، به وضوح نشان‌دهنده ارتباط فرهنگی و مذهبی میان یونانیان و ایرانیان در این دوره تاریخی است. آدرس معبد استخر برای رفتن به معبد استخر باید به استان فارس ۵ کیلومتری شمال تخت جمشید بروید.

۷_تومولوس نقارچی در نهاوند تومولوس نقارچی، یک تپه باستانی دایره‌ای شکل به ارتفاع حدود هشت متر است که در جنوب شرقی نهاوند، در استان همدان قرار دارد. این تپه ، که به عنوان بقایای یک گورستان باستانی شناخته می‌شود ، در تلاش‌های باستان‌شناسان برای کشف معبد لائودیسه سلوکی در منطقه نقارچی کشف شد. با اینکه تابوت و اشیاء تدفینی در دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه بیرون آورده شده بود ، تاکنون هیچ نشانی از جسد در این تومولوس پیدا نشده است. این کشف ، نشانگر وجود یک مکان تدفینی از دوران سلوکی در غرب ایران است که می‌تواند به درک بهتر زندگی هلنیستی در این منطقه کمک کند.

این تومولوس که به طور ویژه در پی کاوش‌های اخیر در تپه نقارچی شناسایی شد ، ممکن است سرنخ‌های جدیدی از دوره سلوکی در فلات ایران به دست دهد. با توجه به اهمیت شهر نهاوند در دوران سلطنت آنتیوخوس سوم، پادشاه سلوکی ، کشف این تومولوس و دیگر آثار مشابه می‌تواند به پژوهشگران کمک کند تا جزئیات بیشتری از نحوه زندگی و تدفین در دوره هلنیستی در این منطقه کسب کنند. نکته جالب این است که بررسی‌های بیشتر نشان داد که این تومولوس بر روی آثاری پیش از تاریخی ساخته شده است. آدرس تومولوس نقارچی برای رفتن به تومولوس نقارچی باید به جنوب نهاوند در استان همدان بروید.

۸_تابوت ۲۲۰۰ ساله در موزه فلک الافلاک تابوت برنزی ۲۲۰۰ ساله متعلق به دوران سلوکی که در سال ۱۳۸۳ شمسی (۲۰۰۴ میلادی) در منطقه چوب ترش، جنوب خرم‌آباد کشف شد ، پس از ۲۰ سال در سال ۱۴۰۳ در موزه قلعه فلک‌الافلاک خرم‌آباد به نمایش گذاشته شد. تهران تایمز در سال ۲۰۲۴ نوشت: "این تابوت با دو ماسک طلای قرار داده شده بر روی دهان و چشم‌های اسکلت و یک سکه از دوران سلوکی که در سینه تابوت پیدا شده است ، به دوران سلوکی تعلق دارد و به‌طور دقیق تاریخ‌گذاری شده است." شواهد موجود نشان می‌دهند که تابوت متعلق به یک شاهزاده حدود ۳۰ تا ۴۰ ساله بوده که قد او حدود ۱۸۰ سانتیمتر بوده و به‌احتمال زیاد از زخم عفونی یک ضربه شمشیر در نبرد جان خود را از دست داده است.

این کشف نادر که یکی از بهترین تابوت‌های به‌جا مانده از دوران باستان است ، به خوبی بازسازی شده و نشان‌دهنده تدفین سلطنتی این شاهزاده است. این نمایش جزء تلاش‌های مستمر برای آماده‌سازی منطقه خرم‌آباد جهت ارزیابی یونسکو برای ثبت جهانی است. آدرس موزه فلک الافلاک برای رفتن به موزه فلک الافلاک باید به استان لرستان خرم آباد استان لرستان ،خرم آباد ،خیابان دوازده برجی بروید.