کارناوال چیست؟

کارناوال(carnival) اصطلاحی است که منتقد و فیلسوف بزرگ روس، میخائیل باختین، در قرن بیستم میلادی در نقد و تحلیل آثار ادبی به کار برد. کارناوال نزد باختین، معنا و کاربردی تقریبا متمایز بامعنای تاریخی و مرسوم آن دارد. ویژگی هایی که موجب میشود بتوان یک اثر ادبی را کارناوال خواند، زبان کوچه و بازار، طنز، خنده، فرجام ناپذیری، گروتسک و... هستند که می توان در توصیف یک اثر کارناوالی از آن‌ها یاد کرد.

کارناوال ها جشن‌های عمومی و عامیانه هستند که در آنها طبقات مختلف جامعـه باژگون می‌شوند و خردمندها، احمق‌ها، دلقک ها و پادشاهان مورد تمسخر قرار می‌گیرند. باختین برای نخستین بار مفهوم کارناوال را در بوطیقای داستایوفسکی، و سپس در کتاب رابله و جهان او مطرح کرد. در این کارناوال احمقها در نقش خردمندان ظاهر میشوند و برعکس؛ مقدسات مقدسان و سخره گرفته میشوند و ملغمه ای از کفر و ایمان به هم می آمیزد و سرانجام دنیایی وارونه خلق میشود.

پیشینه کاربرد اصطلاح کارناوال به ادبیات اروپا در سده های میانه باز می گردد، اگرچه قبل از باختین افراد دیگری بحث کارناوال را مطرح کرده اند؛ ولی باختین نخستین کسی بود که آن را به صورت نظام مند به کار برد و برای پی ریزی نظریه اش درباره خنده، از فرهنگ عامیانه و جشنهای خیابانی متداول در میان توده مردم در اواخر سده های میانه و اوایل رنسانس استفاده کرد.

باختین به منظور کشف هسته ای این فرهنگ که به بیانی مرز میان هنر و زندگی است چنین تعریفی از کارناوال ارائه می دهد: کارناوال جشنی است بدون کار هنرپیشگی و بدون تفکیک بازیگر از تماشاگر. در کارناوال همه حاضران شرکت کنندگانی کنشگر هستند، همه در کنش کارناوال همدل می شوند. کارناوال حساب شده و اندیشده شده نیست. دقیقتر بگویم حتی اجرا نمی شود؛ بلکه شرکت کنندگان در آن زندگی میکنند به عبارتی یک زندگی کارناوال‌گرا را از سر می‌گذرانند از آنجایی که کارناوال زندگی است که از ریل خارج شده و تا حدودی زندگی زیر و زبر شده است؛ یعنی آن روی واژگون شده جهان است(باختين، ١٣٩٥: ٢٧٠).

در دانشنامه بریتانیکا تعریف کارناوال این گونه آمده است: سرگرمی های سیار که ویژگی‌های سیرک و شهربازی را با هم ترکیب می کند. این جشن ها در فضای باز اجرا شده و همواره از شهری به شهر دیگر ،رفته برای مدت کوتاهی (چند روز) سرگرمی و خوشی های فراوانی را با خود به همراه دارند جارچی کارناوال، برنامه های خود را برای تماشاگران اعلام کرده آنها را دعوت به شرکت در آن میکند(دانشنامه بریتانیکا ذیل مدخل carnival)

ریچارد هارلند مینویسد: در دوره سده های میانی رسم برپایی کارناوال فرصتی برای رهایی کوتاه مدت از شر قیدها و قواعد هنجار شده فراهم می آورد کارناوال جشنی برای رهایی کوتاه مدت از حقایق حاکم و نظم مسلط و مستقر بود کارناوال با تعلیق رتبه و مقام سلسله مراتبی، امتیازها، هنجارها و منع‌ها و نهی ها مشخص می شد. کارناوال مقدس را با نامقدس، بلندپایه را با دون پایه، مهم را با بی اهمیت و خردمند را با بی خرد در هم می آمیزد به نظر باختین کارناوال نشان دهنده حالت نافرمانی و دگرگونی و نسبیت است. باختین کارناوال را در رابله و رابله را در کارناوال می بیند. او به داستان چگونگی پیدایش و تکامل کارناوال طی سده ها علاقه ای ندارد؛ بلکه به اصول کارناوال و آنچه که کارناوال نشان دهندۀ آن است علاقه دارد. او با در چنگ گرفتن یک پدیده کانونی ویژه در خور بودن آن را با قیاس و تعمیم به سطحی گسترده تر گسترش می دهد(هارلند، ۱۳۸۲: ٢٦٠)

از آثاری که قابلیت خوانش کارناوالی را دارد، عزاداران بیل اثر غلامحسین ساعدی است. غلامحسین ساعدی در مجموعه عزاداران بیل به لحاط زبانی و محتوایی از مؤلفه های کارناوال بهره گرفته است؛ به کارگیری زبان طنز شخصیتهای مسخ شده و به ظاهر دیوانه، عوامانه گرایی، ترس و مرگ و... باعث شده تا این اثر با نظریه کارناوال باختین منطبق شود.

منابع: Bakhtin, M .(1984) Rablelais and His World. Trans. Helene IswolskyBloomington: Indiana UnivesitypressT Habibi, Mohammad Hossein. (2014) "Study of Social Humor Style in the Works of Gholamhossein Saedi". Conference of Scientific Associations, period 3. Harland, Richard. (1382) A Historical Introduction to the Literary Theory‌ Since Plato to Barth translated by Ali Masoumi, Nahid Salami, Gholamreza Emami, Shapoorjurkesh. Tehran: Cheshme McCarrick, Irnarima. (1383) Encyclopedia of Contemporary Literary Theories, translated by Mehran Mohajer and Mohammad Nabawi. Tehran: A Saedi, Gholamhossein. (1349) Azadaran-e Bayal. Tehran: Nile Publications.