زکریای رازی، از کشف الکل تا علت مرگ

ابوبکر محمد بن زکریای رازی، دانشمند، فیلسوف، پزشک، ریاضی‌دان و کیهان‌شناس ایرانی متولد ری است. بسیاری از مردم او را به سبب کشف الکل و جوهر گوگرد (سولفوریک اسید) می‌شناسند. از آنجایی که زکریای رازی بر علوم مختلفی تسلط داشت، برخی به او لقب «همه‌چیز دان» را داده بودند. رازی علاوه بر تخصص در کیمیاگری، در علم پزشکی و فلسفه نیز استاد بود و یافته‌ها و آثار زیادی از خود در این زمینه به جا گذاشته است.

زکریای رازی کیست؟ محمدبن زکریای رازی یکی از مشهورترین پزشکان ایران در سده میانه محسوب می‌شود؛ او گردآورنده آثاری در زمینه‌های مختلف از جمله ریاضیات، شیمی، کیهان شناسی و فلسفه است؛ اما مهم‌ترین دلیل شهرت وی بین مردم کشف الکل و اسید سولفوریک به شمار می‌رود. به پاس زحمات فراوان رازی در داروسازی روز پنجم شهریور در تقویم روز بزرگداشت رازی و روز داروساز نام‌گذاری شده است. رازی همچنین بنیان‌گذار شیوه نوین معاینه در بیمارستان‌ها است؛ به صورتی که بیمار در حضور شاگردان پزشکی معاینه می‌شود یا ابتدا پیش از معاینه توسط پزشک، شرح حال او توسط شاگردان پزشکی گرفته می‌شود.

زکریای رازی در شعبان سال ۲۵۶ هجری (۸۵۶میلادی) در ری زاده شد و دوران کودکی و نوجوانی خود را در این شهر گذراند. در نوجوانی به موسیقی علاقه‌مند بود و عود می‌نواخت و گاهی نیز شعر می‌سرود. او در جوانی ابتدا مشغول به زرگری و بعدا کیمیاگری شد. ورود به این عرصه با آسیب به بینایی وی با مواد شیمیایی همراه بود که همین امر باعث سوق دادن او به‌سمت علم پزشکی شد و او زمانی که به‌دنبال درمانی برای بینایی خود بود، به آموختن پزشکی روی آورد و در نهایت در سن ۳۰ سالگی به بغداد رفت و در بیمارستان بغداد در علم پزشکی استاد شد. رازی پس از پایان آموختن پزشکی ریاست بیمارستان معتضدی در بغداد را به عهده گرفت، اما پس از مرگ «معتضد»، خلیفه عباسی به ری بازگشت. رازی پس از بازگشت خود ریاست بیمارستان ری را به عهده گرفت و در آنجا تا پایان عمر خود به تربیت دانشجویان و طبابت مشغول شد. تاریخ وفات زکریای رازی مشخص نیست؛ اما ابوریحان بیرونی زمان فوت او را ماه شعبان سال ۳۱۳هجری قمری نوشته است.

رازی در سال‌های پایانی عمر، بینایی خود را از دست داد که روایت‌های مختلفی دراین‌باره وجود دارد؛ اما بیرونی سبب کوری او را کار کردن با مواد شیمیایی مختلف و بخار جیوه بیان کرده است. زکریای رازی در دوران زندگی خود کتاب‌های بسیاری نوشته است. تعداد این کتاب‌ها که در زمینه‌های ریاضیات و نجوم، تفسیر و تلخیص، فلسفه، مافوق طبیعه، الهیات، کیمیاگری، کفریات و فنون دیگر است بالغ بر ۱۸۰ جلد است. مهم‌ترین کتاب‌های نوشته شده توسط رازی «الحاوی» و «البرهان» نام دارند. فعالیت‌های رازی در زمینه پزشکی بسیار چشم‌گیر است. با مطالعه آثار او می‌توان دریافت که نه‌تنها در پزشکی، بلکه در جراحی هم صاحب نظر بوده است. برای مثال، در یکی از آثار خود تاکید کرده است که در صورتی که سنگ مثانه از روش‌های طبی قابل درمان نباشد، باید آن را با انجام عمل جراحی درمان کرد. از دیگر نظریه‌ها و یافته‌های رازی می‌توان به قدم‌های وی در حوزه شکستگی‌ها و دررفتگی‌ها، تاکید به نقش خوراک بر تندرستی و نوشته‌هایی درباره بیماری‌های کودکان اشاره کرد. رازی نظریاتی در باب فلسفه نیز داشت. او از تفکرات فلسفی رایج عصر خود که فلسفه ارسطویی‌- افلاطونی بود، پیروی نمی‌کرد و عقاید خاص خود را داشت که مورد انتقاد اهل فلسفه قرار می‌گرفت. او در فلسفه به سقراط و افلاطون متمایل بود و تأثیراتی از افکار هندی و مانوی در فلسفه او به چشم می‌خورد. با این وجود هرگز تسلیم افکار مشاهیر دیگر نمی‌شد و اطلاعاتی را که از پیشینیان به‌دست آورده بود مورد مشاهده و تجربه قرار می‌داد و سپس نظر و قضاوت خود را بیان می‌کرد و این را حق خود می‌دانست که نظرات دیگران را تغییر دهد یا تکمیل کند. رازی فلسفه را چنین‌ تعریف می‌کند که انگار «فلسفه تشبه به خداوند عزوجل است به قدر طاقت انسانی» و چون آفریدگار بزرگ در نهایت علم و عدل و رحمت است پس نزدیک‌ترین افراد به خالق، داناترین و عادل‌ترین و رحیم‌ترین آن‌ها است. طبق نظریات رازی جهان سراسر شر و رنج است و تنها راه نجات، عقل و فلسفه‌ است و روان‌ها از تیرگی این عالم پاک نمی‌شود و نفس‌ها از این رنج رها نمی‌شوند مگر از طریق فلسفه؛ در فلسفه اخلاق رازی مسئله لذت و رنج از اهمیت زیادی برخوردار است. از نظر رازی جهان جایگاه بدی‌ها و رنج است و تنها راه نجات از آن عقل و فلسفه‌ است رازی با وجود آن‌که به خدا و ماوراءالطبیعه اعتقاد داشت، نبوت و وحی را نفی می‌کرد و ضرروت وجود آن‌ها را رد می‌کرد. رازی در دو کتاب «فی‌النبوات‌» و «فی حیل المتنبین» به نفی نبوت پرداخته ‌است. همچنین بر اساس برخی از آثار او گفته می‌شود که عقایدی که درباره ادیان داشت سبب شد که او مورد انتقاد اهل مذهب واقع شود و از این‌ رو بیشتر آثار وی در این زمینه توسط مذهیبان آن دوره از بین رفته‌ است. به همین خاطر از نظرات رازی به‌جز در نوشته‌های مخالفان او اطلاعاتی در دست نیست.

آرامگاه زکریای رازی زکریای رازی تا پایان زندگی خود در ری ماند اما آرامگاه وی تا به امروز ناشناخته مانده است. بر اساس اطلاعات موجود در کتاب «آثار بازمانده از ری قدیم» دکتر حسین کریمان و گفته‌های مدیر پژوهش مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظیم حسنی گمانه‌زنه‌هایی درباره محل دقیق دفن زکریای رازی صورت گرفته است که نشان می‌دهند رازی احتمالا در امامزاده شعیب کنونی دفن شده است.

کشف زکریای رازی رازی تحصیل شیمی را پیش از پزشکی آغاز کرد. او با وجود اینکه کیمیاگری را باور داشت، پایه‌گذار شیمی نوین است و آثار ارزنده‌ای از خود در باب این علم به‌جای گذاشته است. مهم‌ترین کتاب رازی در زمینه شیمی، کتاب «سرّ الاسرار» است. با وجود گذشت سال‌های بسیار، زکریای رازی هنوز بزرگ‌ترین شیمی‌دان ایرانی است و از همین رو کشفیات زیادی در زمینه شیمی داشته است که می‌توان از بین آن‌ها به الکل، اسید کلریدریک، استات مس برای شست‌و‌شوی زخم‌ها، مرگ موش و اسید سیتریک اشاره کرد. علاوه بر این‌ها، رازی کشفیاتی در زمینه پزشکی نیز دارد. او اولین کسی است که تفاوت‌های بین آبله و سرخک را بیان کرد و آن‌ها را از یکدیگر تمیز داد. او همچنین نخستین پزشکی است که داروهای الکالوئیدی غیرسمی را ساخت و در درمان بیمارانش استفاده کرد.

مهم‌ترین کشفیات رازی کدامند؟ رازی کشفیات زیادی در زمینه شیمی داشته است که می‌توان از بین آن‌ها به الکل، اسید کلریدریک، استات مس، مرگ موش و اسید سیتریک اشاره کرد.