پلوتون؟!

دقیقا ۱۵ سال پیش یعنی در آگوست ۲۰۰۶ دانشمندان پلوتو را از فهرست سیاره‌های منظومه شمسی خط زدند. اما چرا؟ به مدت ۷۶ سال، پلوتو نهمین سیاره در منظومه شمسی بود. تقریبا همه پلوتو را به عنوان یکی از سیاره‌های اصلی این منظومه می‌شناختند. بزرگ‌ترین قمر پلوتو، شارون، ابعادی نصف پلوتو را داشت. خود پلوتو هم اندازه کوچکی داشت و دارای مدار عجیب و خمیده بود. مدار پلوتو برخلاف دیگر سیارات منظومه شمسی بیضوی و کشیده بود. این در حالی است که مدار هشت سیاره دیگر با تقریب خوبی دایره‌ای شکل بود. با وجود این تفاوت‌ها باز هم پلوتو یکی از سیاه‌های منظومه ما به شمار می‌رفت. داوا سوبل، نویسنده علمی در کتاب «سیارات» در سال 2005 نوشت:« کودکان پلوتو را به عنوان یک سیاره کوچک می‌شناسند؛ اما بزرگسالان به دلیل تفاوت این سیاره، پلوتو را یک عنصر ناسازگار در بین سیاره‌های منظومه شمسی می‌دانند.»

در سال 2000 و در موزه تاریخ طبیعی آمریکا در شهر نیویورک، پلوتو از نمایش سیاره‌ای حذف شد. کودکان که یکی از علاقه‌مندان به این نمایش بودند، با خشم نظرات خود را برای نیل دگراس تایسون، مدیر آسمان نمای موزه ارسال کردند. پس از آن، 15 سال پیش و در آگوست 2006، اتحادیه بین المللی نجوم «IAU» تعریف جدیدی را از سیاره منتشر کرد. طبق این تعریف، پلوتو سیاره‌ای اصلی در منظومه شمسی به شمار نمی‌رفت. این خبر یک هیاهوی عمومی به پا کرد.

۱. در مداری به دور خورشید می‌گردد. ۲. آنقدر جرم دارد تا خودگرانی آن بر نیروهای جسم صلب غلبه کرده، جسمی با تعادل هیدرواستاتیک (تقریباً گِرد) به وجود آید. ۳. تمام مسیر (مدار) خود را از اجرام ریز و درشت جارو نکرده باشد. یعنی آن‌ها جذب یا دفع نکرده است. ۴. قمر یک سیاره نیست. برای آن که یک جرم به عنوان یک سیاره شناخته بشوند باید این چهار معیار را داشته باشد. اجرامی که دو معیار اول را در خود دارند اما از معیار سوم برخوردار نیستند، مانند پلوتو در فهرست سیاره‌های کوتوله قرار می‌گیرند.

این موضوع باعث ناراحتی و خشم افراد زیادی شد. زیرا تغییر دادن چیزی که یک فرد به شنیدن آن عادت کرده است یا آن را باور دارد، سخت است. اما علم احساسی نیست. مهم نیست که شما به چه چیزی علاقه دارید یا در دوران ابتدایی چه اصطلاحاتی یاد گرفته‌اید. علم به دنبال بدیهیات و حقیقت است. به نظر می‌رسد که در آن روز، علم برنده شده است. امروزه دانشمندان در مورد منظومه شمسی اطلاعات بیشتری کسب کرده‌اند و نظرات خود را بر أساس یافته‌های خود بررسی کرده‌اند و یا تغییر داده‌اند.

اکنون در دانشگاه ایالتی آریزونا در تمپ است، تصور می‌کند که این تصمیم بسیار مسخره است. او معتقد است که این ایده که سیاره‌ها باید مسیر مدارهای خود را از اجرام ریز و درشت پاک کنند بسیار منزجر کننده است. توانایی جمع آوری یا دفع همه اجرام تنها به اندازه یک سیاره بستگی ندارد. از نظر اون هنوز هم پلوتو باید با عنوان یکی از سیاره‌های اصلی منظومه شخصی شناخته بشود. در طی صحبتی که اخیرا با جیم بل داشتم او به من گفت که هر جرمی با یک ساختار حیرت آور می‌تواند یک سیاره باشد. او معتقد است که انسان‌ها نباید تا این اندازه به شکافتن این قبیل موضوعات بپردازند. از نظر او این جزئیات مهم نیست. بل باور دارد که ماهیت پلوتو یک سیاره‌ است و تلاش برای تغییر این موضوع مضحک است. نظر جیم بل طرفداران خاص خود را دارد اما همه با او هم عقیده نیستند.

براون بر خلاف بل معتقد بود که تصور پلوتو به عنوان یک سیاره از همان ابتدا اشتباه بود. از سال 2006، ما فهمیدیم که پلوتو دارای جو است. حتی شاید در آسمان خود دارای ابر باشد. پلوتو کوه‌هایی از جنس آب‌های یخ زده داشت، دشت‌های نیتروژن منجمد سطح آن را پوشانده بودند و قله‌های پوشیده از برف متانی و تپه‌های شنی و آتشفشان بر روی آن وجود داشت.

مأموریت فضاپیماهای افق‌های نو یا نیو هورایزنز « New Horizons» نشان داد که پلوتو دارای مورفولوژی جذاب و فعال است. پلوتو اختلافات زیادی را با هر سیاره داخلی سنگی در منظومه شمسی داشت. از نظر فیلیپ متزگر عوض شدن ماهیت پلوتو در آن زمان کمی گنگ و نامفهوم است. فیلیپ متزگر باور دارد که ماجرایی که اتحادیه درباره عوض شدن ماهیت پلوتو می‌گوید حقیقت ندارد. اگرچه داستان رسمی این است که پلوتو به دلیل کسب اطلاعات جدید طبقه بندی شد. اما این موضوع به این سادگی‌ها نیست. او معتقد است که آموزش آن بازگویی این موضوع و عوض شدن رده پلوتو برای ماهیت علم و آموزش دادن و گسترش علم مضر است. از نظر فیلیپ متزگر و جیم بل، حقیقت این است که هیچ تعریف واحدی از یک سیاره وجود ندارد. این افراد باور دارند که نکته حیرت‌انگیز علم هم همین انعطاف است. برای قرن‌ها، کلمه «سیاره» یک اصطلاح بسیار جامع تر بود. وقتی گالیله تلسکوپ خود را به سمت سیاره مشتری چرخاند، هر جسم متحرک و بزرگ در آسمان یک سیاره در نظر گرفته شد. این موضوع برای اجرام دیگر از جمله قمرها هم صدق می‌کرد. در واقع گالیله اقمار را هم یک سیاره در نظر گرفت. هنگامی که اخترشناسان در دهه 1800 اجرام سنگی را که اکنون سیارک می‌نامیم کشف کردند، آن‌ها نیز در ابتدا سیاره نامیده می‌شدند و بعدها به سیارک تغییر نام دادند. پلوتو از همان ابتدا یک سیاره محسوب می‌شد.

هنگامی که کلاید تامبو، منجم آماتور از کانزاس که به تازگی در رصدخانه لاول در فلگستاف آریز شروع به کار کرده بود، پلوتو جرم را در عکس‌های گرفته شده در ژانویه 1930 مشاهده کرد، به سرعت به سراغ مدیر رصدخانه رفت و اعلام کرد که او توانسته است سیاره ایکس منظومه شمسی را پیدا کند. این کشف تصادفی نبود. در سال 1903، ستاره شناس آمریکایی پرسیوال لوول فرض کرد که یک سیاره پنهان با جرمی معادل هفت برابر جرم زمین 45 بار دورتر از خورشید در حال چرخش است. لاوول تا أواخر عمر خود یعنی تا سال 1916 که درگذشت به دنبال آنچه سیاره X می‌نامید گشته بود. اما جستجو بدون لاوول هم ادامه داشت. تصور می شد که رنگ سیاره ایکس به اندازه زغال سنگ سیاه باشد، چگالی آن تقریباً برابر با آهن باشد و دو برابر چگال‌تر از سنگین‌ترین سنگ‌های سطح زمین باشد. تحقیقات بیشتر نشان داد که لاوول جرم پلوتو را بیش از حد برآورد کرده بود: زیرا جرم پلوتو بسیار کمتر از جرم زمین است.

وقتی دانشمندان متوجه شدند پلوتو تنها نیست، اوضاع حتی عجیب تر شد. در سال 1992، جسمی به قطر یک دهم پلوتو در مدار خورشید «در یخ زدگی عمیق فضا و در فاصله دورتر مدارهای پلوتو و نپتون» یافت شد. از آن زمان، بیش از 2000 جرم منجمد در آن منطقه یخ زده که کمربند کویپر نامیده می‌شود، پیدا شده است و بسیاری دیگر نیز وجود دارد. آگاهی از همسایگان پلوتو سوالات جدیدی را به وجود آورد: چه ویژگی‌هایی می تواند این دنیای جدید عجیب را با دنیای شناخته شده‌تر پیوند دهد؟ و چه چیزی آنها را از باقی کشفیات متمایز می‌کند؟ با توجه به تعداد زیاد اجرام کشف شده جدید، تمایل فزاینده‌ای برای تعریف رسمی «سیاره» وجود داشت. مجموعه این اتفاقات باعث شد که جمعی از دانشمندان تصمیم بگیرند که تعریف سیاره را از تعریف سیاره‌های کوتوله تفکیک کنند.

در سال 2005، براون، اولین جرم در کمربند کویپر که به نظر می‌رسید بزرگ‌تر از پلوتو بود را مشاهده کرد. اگر پلوتو نهمین سیاره بود، یقینا کشف جدید، با نام مستعار Xena یا اریس می‌توانست دهمین سیاره در منظومه شمسی باشد. اما زینا یک باقی مانده یخی از شکل گیری منظومه شمسی بود که شایسته عنوان سیاره نبود. اما در این شرایط تکلیف پلوتو چه می‌شد؟ زینا و پلوتو بر خلاف هشت سیاره دیگر دارای شباهت زیادی بودند. اینگونه بود که پلوتو و زینا در فهرست سیاره‌های کوتوله قرار گرفتند و نام آن‌ها شایسته قرارگیری در فهرست سیارات اصلی نبود. تنش‌ها بر سر نحوه طبقه بندی پلوتو و زینا در سال 2006 در نشستی در پراگ در IAU به اوج خود رسید. در آخرین روز یعنی 24 آگوست، پس از بحث‌های بسیار تند، تعریف جدیدی از «سیاره» به رای گذاشته شد. که پلوتو و زینا بوت این تعریف را در بر نداشتند و به فهرست سیاره‌های کوتوله افزوده شدند. زینا پس از این موضوع به اریس، الهه یونانی تغییر نام داد. در چاپ جدید کتاب های درسی تجدید نظر شد و پلوتو از متون و تصاویر حذف شد. پوسترهای مربوط به منظومه شمسی تجدید چاپ شد، اما بسیاری از دانشمندان علوم سیاره‌ای، به ویژه کسانی که پلوتو را مطالعه می‌کردند هرگز در دیدگاه پیشین خود تغییری را صورت ندادند و هنوز پلوتو را به عنوان یکی از سیارات منظومه شمسی می‌دانستند.

ممنون از حمایتتون♡