¿اهرام مصر؟

هرم‌های مصری از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین سازه‌های بر جای مانده از تمدن مصر باستان هستند که نمادهای این تمدن نیز به‌شمار می‌روند. تعداد ۱۳۸ هرم شناخته شده تا سال ۲۰۰۸ در مصر موجود بودند[۱] که بیشتر آن‌ها آرامگاه فرعون‌ها و شهبانوهایشان در دوره‌های دودمانی کهن و میانه هستند.

نخستین هرم‌های ساخته شده در مصر در سقاره، شمال غربی ممفیس قرار دارند. قدیمی‌ترین این هرم‌ها، هرم جوزر است که مربوط به شاه جوزر از دودمان سوم می‌شود. هرم و مجموعه آرامگاه کنار آن توسط وزیر دانشمند جوزر، ایمهوتپ، طراحی و ساخته شدند و قدیمی‌ترین سازه‌های ساخته شده توسط بشر از سنگ‌تراش‌خورده به‌شمار می‌روند.

نامدارترین هرم‌های مصری اما مجموعه اهرام جیزه هستند که در منطقه جیزه در حومه قاهره قرار دارند و از بزرگ‌ترین سازه‌های ساخته شده در تاریخ بشر به‌شمار می‌روند. این هرم‌های سه‌گانه تنها بناهای بازمانده از میان هفت عجایب جهان باستان هستند که هنوز بر جای مانده‌اند.

اهرام مصر با نیروی کار بردگان ساخته نشده‌اند. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که کارگران متفاوت شامل کارگران حرفه‌ای و کشاورزان فقیر در خارج از فصل کشاورزی در بنای اهرام استفاده می‌شدند. این نظریه که از بردگان استفاده می‌شده‌است از نوشته‌های هرودوت مورخ یونان باستان سرچشمه گرفته‌است، و این ایده که بردگان اسرائیلی به‌طور خاص استفاده می‌شدند قرن‌ها پس از ساخت اهرام به وجود آمد

اهرام بزرگ مصر با گذشت هزاران سال از ساخت و طراحی هنوز هم از شگفت‌انگیزترین سازه‌های معماری ساخته دست بشر هستند. به‌واسطه ساخت پیچیده، جهت‌گیری دقیق و ارتفاع این سازه‌ها نظریات مختلفی پیرامون منشا شکل‌گیری آن‌ها وجود دارد؛ حتی بسیاری منشا اهرام مصر را منشا فرازمینی دانسته‎‌اند. امروزه پس از تحقیقات گسترده درباره ۱۰۰ سال پیش از ظهور این سازه‌ها، به آگاهی‌های بشر اضافه شده است و ساخت و طراحی این اهرام شگفت‌انگیز را متاثر از تلاش‌ها و تجربیات متعدد مردم آن زمان می‌دانند. 

شهر جیزه در منطقه شمالی کشور مصر، در ساحل غربی رود نیل قرار گرفته و سومین شهر بزرگ مصر، پس از قاهره و اسکندریه محسوب می‌شود. موقعیت استراتژیک آن در نزدیکی پایتخت باستانی ممفیس، آن را به شهر مهمی در طول تاریخ مصر بدل کرده است. فلات جیزه در قسمت شرقی شهر جیزه، جایی است که شما می‌توانید اهرام مشهور سه‌گانه مصر را پیدا کنید؛ هر چند که در این مجموعه شما شاهد ۹ هرم خواهید بود.

فلات جیزه شامل آرامگاه خوفو شمالی‌ترین، مقبره خفرع میانی و جنوبی‌ترین آن قبر منکائور (منقرع) است. در جنوب شرقی این دو مقبره آخر، روستای کارگران قرار دارد؛ روستایی که تا قبل از ساختن هرم بزرگ خوفو، وجود نداشت؛ اما با شروع ساخت آن، این روستا برای اسکان کارگران طراحی شد. 

تمدن مصر باستان ۳۱۴۰ سال پیش از میلاد مسیح در دره رود نیل با هم پیوستن دو قلمرو مصر علیا و سلفی زیر فرمانروایی نخستین فرعون که به «منس» شهرت داشت، به وحدت سیاسی رسید و شکل گرفت. اکثر اهرام مصر به‌واسطه باور مردمان آن زمان به ارتباط غروب آفتاب و جهان مردگان، در بخش غربی رود نیل قرار گرفته‌اند. آن‌ها متصور بودند به خاک سپردن مردگان خود در بخش‌های غربی و نزدیک‌تر به غروب آفتاب، به آن‌ها کمک می‌کند تا ارتباط بهتر و سریع‌تری با جهان بعد از مرگ برقرار کنند. 

قدیمی‌ترین هرم یعنی هرم پلکانی جوزر در محوطه باستانی سقاره واقع در جنوب غربی ممفیس قرار دارد. این بنا و مجموعه اطراف آن توسط معماری با نام ایمهوتب ساخته شده است؛ اما مطرح‌ترین اهرام، همان اهرام سه‌گانه مصر هستند. این اهرام، خوفو، خفرع و منقرع نقطه عطفی در سبک معماری مصر باستان محسوب می‌شوند و به‌نوعی نماد مصر نیز هستند. اهرام سه گانه مصر در فضایی هشت کیلومتری در فلات جیزه در کنار تعدادی هرم کوچک‌تر و مجسمه زیبا و مشهور ابوالهل، بزرگ‌ترین مجسمه یک‌پارچه جهان قرار گرفته‌اند.

اهرام مصر متعلق به دوران باشکوه مصر است؛ سه هزار سال پیش از میلاد مسیح، زمانی که یکی از قدرتمندترین فرمانروایی‌ها در مصر حکم‌فرمایی می‌کرد. قدمت هرم خوفو که یکی از اهرام سه‌گانه مشهور جیزه و از عجایب هفت‌گانه جهان نیز محسوب می‌شود، به ۲۵۵۱ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد که نشان‌دهنده قدمت ۴۵۰۰ ساله این سازه عظیم است. ساخت هرم خوفو در حدود ۲۰ سال به طول انجامید. اهرام مصر از قدیمی‌ترین سازه‌های ساخته دست بشر به‌حساب می‌آیند که امروزه همچنان پابرجا هستند. قدمت اهرام سه‌گانه مصر که از مطرح‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آن‌ها به شمار می‌روند، به دودمان چهارم مصر بارمی‌گردد.

برخی بر این باور هستند که اهرام، نقطه اوج آرامگاه‌های سلطنتی هستند که از دودمان اول پادشاهان مصر شکل گرفته‌اند. اولین پادشاهان دودمان اول در «مستابا» دفن شده‌اند و سپس در روندی تدریجی این مستابا به‌صورت یک طبقه درآمدند و در دوره‌های بعدی (سلسله سوم پادشاهی) معماری آن‌ها تکامل پیدا کرد و به‌صورت اهرام پلکانی چیده شدند. 

اگر اهرام را وارثان معماری مستباهای اولیه بدانیم، می‌توان آثار و الگو‌های آغازین را در آن‌ها مشاهده کرد؛ چراکه مستاباها در واقع اتاق‌هایی بودند که از کندن راهرویی به زیرزمین منتهی می‌شدند. اهرام نیز تا حدی همین آرایش را حفظ کرده‌اند و راهرویی زیرزمینی به اتاق تابوت منتهی می‌شود. چیدمان از هرم تا هرم دیگری متفاوت است و می‌تواند پیچیدگی‌های خود را داشته باشد؛ اما همیشه طرح داخلی شامل راهرو و محفظه‌ای زیرزمینی است.

بسیاری بر این باور هستند که شکل در نظر گرفته شده برای اهرام مصر به خورشید اشاره داشته است. در واقع اهرام مصر را مدلی یک‌پارچه از اشعه‌های خورشید در نظر گرفته‌اند. در متن‌ها از اشعه خورشید با عنوان مسیری برای صعود فرعون به آسمان‌ها نیز صحبت شده است. نخستین اهرام مصر همچون هرم جوزر در سقاره به‌صورت پلکانی طراحی می‌شدند. کاملا واضح است که هرم جوزر به «سنگ مقدس بن بن» مرتبط بوده؛ نمادی از تپه باستانی که خلقت اولیه در آن اتفاق افتاده است. به این هرم به‌عنوان مکانی برای تولد دوباره فرمانروای مرده نگاه می‌کردند.

سه مورد از اولین اهرام در فلات جیزه در سه نسل متفاوت خانواده‌ای سلطنتی و به دستور حاکمان خوفو، خفرع و منکائور ساخته شده‌اند. این اهرام بخشی از آرامگاه مردگان سلطنتی آن دوره‌ها بودند که یک معبد و مسیر سنگی بلندی با طول یک کیلومتر را شامل می‌شدند. این مسیر سنگی به‌طور معمول از شرق فلات به‌سمت معبدی در حاشیه دشت منتهی می‌شد.

علاوه بر اهرام ثلاثه مصر که در واقع ساختار اصلی را شکل می‌دهند، چند هرم کوچک‌تر به تقلید مرتب شده‌اند که متعلق به ملکه‌ها هستند. گورستان بزرگی از مقبره‌های کوچک‌تر که معروف به «مستابا» (mastaba) هستند نیز محوطه شرقی و غربی هرم خوفو را پر می‌کنند. این مقبره‌های کوچک‌تر که به‌صورت شبکه‌ای کنار هم قرار گرفته‌اند، برای افراد برجسته دربار ساخته شده‌اند. در آن دوران دفن شدن در کنار فرعون افتخار بزرگی محسوب می‌شد و در باورها به داشتن مکانی ارزشمند در زندگی پس از مرگ کمک می‌کرد.

سوال‌های بسیار زیادی درباره ساخت این سازه‌های عظیم باقی مانده است و نظریه‌های فراوانی درباره روش‌های معمول مورد استفاده وجود دارد. نیروی کار به خدمت گرفته شده برای ساخت این بناهای عظیم نیز بحث‌های بسیار زیادی با خود به‌همراه داشته است. کشف شهری برای کارگران در جنوب فلات جیزه به بخشی از ابهامات پاسخ داده است.

این احتمال می‌رود که گروهی دائمی از نیروهای متخصص و صنعتگران وجود داشتند که با گروه‌های ۲۰۰۰ نفری از کارگران و نیروهای فصلی تکمیل می‌شدند. این افراد به گروه‌های ۲۰۰ نفره و هر گروه به تیم‌های ۲۰ نفره تقسیم می‌شدند. آزمایش‌ها نشان می‌دهد که هرکدام از این تیم‌ها قادر بودند در مدت ۲۰ دقیقه بلوک‌های ۲٫۵  تنی (معادل یک ماشین شاسی‌بلند) را از معادن به هرم‌ها جابه‌جا کنند. این مسیر با سطحی از شن و ماسه‌های نرم روان‌کننده پرای حرکت ساده‌تر بلوک‌ها پوشانده می‌شد. بر طبق تخمین‌ها با توجه به کوچک‌تر بودن بعضی از بلوک‌ها (مانند سنگ‌ها در قمست فوقانی) روزانه ۳۴۰ سنگ جابه‌جا می‌شده است. 

آنچه که امروز در فلات جیزه از آب و هوا و جغرافیای منطقه می‌بینیم با آنچه در مصر باستان در جریان بوده، منطبق نیست. در آن زمان خبری از شنزارها نبوده است و این فلات دشتی سرسبز بوده است و اهرام به صورتی ساخته شده بودند که انعکاس تصویر آن‌ها در آب رود نیل می‌افتاد. به باور برخی محققان، مصریان باستان با احداث کانال‌های در آب رود نیل قطعات عظیم سنگ را به نزدیکی محل احداث اهرام منتقل می‌کردند.

نخستین بار اولین هرم در مصر توسط معماری با نام ایهموتپ در ۲۶۲۰ سال پیش از میلاد مسیح ساخته شد. او در آغاز این هرم را برای شاه مصری زمان خود با نام جوزر یا زوسر «مستابا» ساخت تا در زمان خاکسپاری جسد او را پیش از انتقال به درون مقبره در آن قرار دهند. آرامگاه جوزر، قدیمی‌ترین هرم ساخته شده در دو طبقه در مصر باستان است و با سنگ سرخ خارا پوشانده شده است. این هرم از دهلیزی زیر زمینی با عمق ۲۷ متر تشکیل شده است. ورودی مقبره دریچه‌ای دایره‌ای شکل است که با تخته سنگ گرانیتی به وزن سه تن بسته شده است.

ایهموتپ یکی از دانشمندان مصر باستان در سده ۲۷ پیش از میلاد (۲۶۵۰ - ۲۶۰۰ پیش از میلاد) است که در سلسله سوم پادشاهی در دستگاه فرعون جوزر یکی از فراعنه مصر به‌عنوان صدراعظم خدمت می‌کرد. نام او ایهموتپ در مصری به‌معنای کسی است که با خود صلح به‌همراه می‌آورد. او نخستین معمار، مهندس و پزشکی است که نام وی در تاریخ آمده است. ایهموتپ را به‌عنوان شاعر و فیلسوف نیز می‌شناختند. ایهموتپ جزو انگشت‌شمار افرادی است که با وجود قرار نگرفتن در طبقه اشرف پس از مرگ تندیسی در کنار تندیس فراعنه مصر داشت. او کاهن اعظم پرستگاه خورشید نیز بوده است.

وجود این شخص به‌وسیله دو کتیبه تایید شده است. نخست کتیبه‌ای روی پایه مجسمه جوزر و دیگری به‌وسیله خط هیروگلیف که بر دیوار محوطه تاریخی هرم پلکانی جوزر نوشته شده است.  پس از هرم جوزر، هرم باستانی خوفو تاثیرگذارترین و نقطه عطفی در معماری و طراحی اهرام مصر باستان محسوب می‌شود.

بر اساس پژوهش تا سال ۲۰۰۸ تعداد ۱۱۸ یا ۱۳۸ هرم در مصر کشف و شناسایی شده است. این سازه‌ها در مصر باستان به‌عنوان آرامگاهی برای فراعنه مصر ساخته و طراحی می‌شدند. 

هرم عظیم خوفو با ۱۴۶٫۵ متر ارتفاع از حدود ۲,۳۰۰,۰۰۰ بلوک سنگی ساخته شده است. فضای داخلی هرم خرفو با سنگ‌های تراش خورده ناهموار و زاویه‌دار (که همه آن چیزی است که امروز مشاهده می‌کنیم) و فضای بیرونی آن با سنگ‌هایی پوشیده شده که فضاهای افقی ما بین آن‌ها با خمیری گچی پر شده است. پوشش سنگی ظریف بیرونی که مدت‌ها است آثاری از آن باقی‌نمانده، با دقت زیادی چیده شده است.

سنگ‌های بیرونی هرم خوفو که از جنس سنگ آهنک سفید بودند به هرم، سطحی صاف، براق و منعکس‌‌کننده می‌دادند. امروز فقط آثار بسیار کمی از این سنگ‌های آهکی در پایه‌های این هرم دیده می‌شود. در بالاترین نقطه هرم سنگی قیمتی قرار می‌گرفت که با عنوان سنگ هرمی شناخته می‌شد و احتمالا با لایه‌ای طلا پوشیده شده بود. این نقطه خیره‌کننده زیر نور خورشید می‌درخشید و از فاصله بسیار دور نیز دیده می‌شد. دومین هرم بزرگ جیزه توسط پسر خوفو، خفرع ساخته شده است. در قسمت فوقانی این هرم سنگ‌هایی از جنس آهک باقی‌مانده که در ابتدا سطح بیرونی هر سه هرم با آن‌ها  پوشانده می‌شد. با وجود اینکه هرم خفرع بزرگ‌تر از بنای پدرش به نظر می‌رسد؛ اما این طور نیست و نسبت به بستر و پایه زیرین هرم خوفو تنها روی سنگی با ارتفاع بالاتر (حدود ۱۰ متر) ساخته و قرار گرفته است.  هرم خفرع از بلوک‌هایی با روکش گرانیتی و کف آن از سنگ‌های کلسیت صیقل داده شده ساخته شده است. این هرم ۱۳۸ متر ارتفاع دارد. هرم خفرع ۳۰ متر بلندتر از مجسمه آزادی است.

آخرین هرم از اهرام سه‌گانه مصر، هرم منکائور (Menkaure) است که به آن هرم منقرع نیز می‌گویند. این هرم ۶۵٫۵ متر ارتفاع دارد و متعلق به آخرین نوه پادشاه خوفو است. اگر بادبان‌های معروف اپرای سیدنی را بشناسید، این هرم دقیقا ارتفاعی برابر با آن‌ها دارد.

آخرین هرم از اهرام سه‌گانه مصر، هرم منکائور (Menkaure) است که به آن هرم منقرع نیز می‌گویند. این هرم ۶۵٫۵ متر ارتفاع دارد و متعلق به آخرین نوه پادشاه خوفو است. اگر بادبان‌های معروف اپرای سیدنی را بشناسید، این هرم دقیقا ارتفاعی برابر با آن‌ها دارد.

ورودی هرم خوفو در ارتفاع ۱۷ متری از سطح زمین قرار گرفته است. این هرم دارای سه اتاق اصلی، اتاق پادشاه در بالاترین بخش، اتاق ملکه در قسمت‌های میانی و اتاقی نیمه کاره رها شده در سنگ بنای هرم است. هنوز کاربردهای بسیاری از راهروها و اتاق‌های این مجموعه ناشناخته باقی مانده است. در سال ۱۹۹۳ مهندسی آلمانی رباتی را برای عبور از راهرویی فرستاد که ورودی آن در اتاق ملکه بود. این ربات پس از طی مسیری ۶۵ متری و شیب‌دار به دری برخورد کرد. پس از گذشت چند سال در سال ۲۰۰۱ مجوز ایجاد سوراخی کوچک روی آن درب به جهت حفاری صادر شد؛ اما تصاویری گرفته شده نشان داد که در فاصله ۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متری درب اول دری دیگر وجود دارد. 

فضای داخلی هرم خوفو بسیار منحصر‌به‌فرد است و خصوصیاتی معماگون دارد. در این هرم اتاقی نیمه‌کاره در زیرزمین با عملکردی سحر‌آمیز وجود دارد؛ تعدادی دریچه برای هوا از زیرزمین به اتاقک‌های بالایی راه پیدا می‌کنند. این دریچه‌ها نیز توسط ربات‌هایی مورد بررسی قرار گرفته‌اند؛ اما چند بلوک مسیر را مسدود کرده‌ بودند. در زمان ورود به هرم خوفو باید از اتاقکی بسیار باریک با مسیری صعودی عبور کنید. با عبور از اتاقک ناگهان به فضایی خیره‌کننده‌ای می‌رسید که با عنوان گالری بزرگ شناخته می‌شود. این گذرگاه مخروطی تا ارتفاع ۸٫۷۴ متر ادامه پیدا می‌کند و به اتاق پادشاهی که تماما از گرانیت قرمز ساخته شده منتهی می‌شود. 

شاید مهم‌ترین راز این اهرام نحوه ساخت آن‌ها باشد، تا به امروز گروه‌های زیادی از پژوهشگران و محققان دراین‌باره به تحقیق پرداخته‌اند؛ اما هنوز هم جواب قطعی برای آن وجود ندارد. در این میان تئوری که با توجه به مشاهدات بیشتر از سایر نظریه‌ها مورد پذیریش قرار گرفته، از مشارکت همه مردم در ساخت این بناها به‌عنوان وظیفه مدنی خبر‌ می‌دهد و سازندگان این بناها را کارگرانی متخصص می‌داند که بابت کار خود پول دریافت می‌کردند. در اوج ساخت این اهرام در حدود ۲۰,۰۰۰ مصری مشارکت می‌کردند. گرافیتی‌ها و سنگ‌نگاره‌های به جا مانده از دوران مصر باستان بیانگر این است که سازندگان اهرام احساس غرور و هم‌بستگی و رقابتی سالم با دیگر گروه‌‌های سازنده اهرام داشته‌اند.

یکی دیگر از اسراری که هنوز پاسخی برای آن یافت نشده است، شیوه حمل بلوک‌های سنگ آهنگ است که هرکدام دو تن و معادل ماشینی شاسی‌بلند وزن داشتند. اینکه مردم چگونه این سنگ‌ها را بلند کرده‌اند و هرم را تشکیل داده‌اند جای بحث دارد؛ هرچند که برخی محققان می‌گویند مصری‌ها از سیستم شیب‌دار و قرقره استفاده می‌کردند.

در تفکر معنوی مصر باستان، خوشید از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. خورشید تامین‌کننده زندگی روی زمین بوده است و او هر شب ناپدید می‌شده است تا دوباره ظاهر شود. به همین جهت با شروع شهرنشینی این چرخه نقطه مرکزی سازماندهی بسیاری از مسائل در کشور بوده است. شهرها و هرآنچه در شرق رود نیل قرار گرفته، جایی که خورشید طلوع می‌کند به جهان زندگان اختصاص داشته و هرآنچه در غرب رود نیل بوده مربوط به جهان مردگان بوده است. و در واقع اگر به نقشه نگاه کنیم اکثر کلان‌شهرهای مصر در سمت چپ ساحل رود نیل قرار دارند. به همین جهت تمام اهرام در ساحل غربی رود نیل ساخته شده‌اند و شاید به همین جهت است که بسیاری بر این باور هستند که اهرام سه گانه مصر همچون سه عقربه ساعت ساخته شده‌اند و در طول روز می‌توان از روی آن‌ها به ساعت محلی پی برد.

هرم خوفو تنها به‌واسطه داشتن دقت و جزییات در معماری حیرت‌انگیز نیست؛ بلکه ویژگی‌های جغرافیایی این سازه نیز آن را متمایز می‌کند. هرم خوفو دقیقا در مرکز زمین و محل تلاقی طول و عرض جغرافیایی قرار گرفته است. محققان بر این باور هستند که هرم خوفو در زمان ساخت خود دقیقا رو به قطب شمال ساخته شده است و خطای بسیار ناچیزی که امروز می‌بینیم به‌واسطه تغییر موقعیت این هرم در گذر زمان است.  برخلاف دمای بالای محیط اطراف اهرام از دیگر نکات ویژه اهرام مصر، ثابت ماندن تقریبی دما در حدود ۲۰ درجه سانتی‌گراد است. بسیاری از دانشمندان علت مقاومت بالای اهرام مصر را در مواد به کار رفته در میان سنگ‌ها می‌دانند؛ اما تا به امروز ترکیب مواد سیمان مورد استفاده آن به اثبات نرسیده است.

از آنجایی که طراحی و ساخت این سازه‌های عظیم را به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش نسبت می‌دهند بسیاری آن را هم‌زمان با دوران پیامبری با نام هرمس می‌دانند. برخی پژوهشگران بر این باور هستند که هرمس همان ادریس نبی است که در قرآن نیز از او نام برده شده است. از او با عنوان شخصی مسلط به علم نجوم یاد شده است؛ بنابراین برخی ساخت و طراحی اهرام مصر را با دوره پیامبری او هم‌زمان می‌دانستند.

بسیاری بر این باور هستند که تحقیقات امروز به کار گرفتن گلی که حرارت داده شده را در ساخت اهرام مصر اثبات کرده است و این دست‌آورد را منطبق بر موارد مطرح شده در قرآن می‌دانند