زندگینامه ناصر الدین شاه

ناصرالدین میرزا در ۶ صفر ۱۲۴۷ در یکی از روستاهای شهر تبریز متولد شد. زمانی که ناصرالدین شاه، متولد شد، پدرش محمد شاه در جنگی پیروز شده بود و به‌دلیل فتح در جنگ، نام پسرش را ناصرالدین گذاشت. تولد ناصرالدین شاه با جشن و شادی پیروزی و میگساری شاهانه برگزار شد. او سومین فرزند محمد شاه محسوب می‌شد که از میان فرزندان زیادش که در خردسالی وفات می‌یافتند، به بزرگسالی رسیده و عنوان ولیعهد قاجاریه را از آن خود کرده بود. محمدشاه در ۱۲ سالگی با دستور فتحعلی شاه با دختر عمه‌اش ملک جهان خانم که در آن زمان ۱۴ ساله بود ازدواج کرد. ازدواج وی سیاسی بود و برای تحکیم روابط قاجاریه شکل گرفته بود. فرمان ولیعهدی ناصرالدین شاه در سال ۱۲۵۱ هجری قمری در تبریز خوانده شد. آصف‌الدوله که دایی محمد شاه بود، تلاش کرد تا جلوی ولیعهدی ناصرالدین شاه را بگیرد؛ اما در این کار توفیق نیافت. اولین وظیفه ناصرالدین شاه به‌عنوان ولیعهد این بود که به ایروان سفر کند و تبریک پدرش را به دستگاه تزار روس تقدیم کند. وی در هنگام ملاقات با تزار روی زانوی خود نشست و به نشان ارادت، انگشتری الماس خود را به او داد. بعد از گذشت پنج سال، محمد شاه، ولیعهد را به نزد خود خواند. در این زمان ناصرالدین شاه ازدواج کرد و به درخواست او، حاکمیت آذربایجان به وی سپرده شد. ناصرالدین شاه در مدتی که مقام حکمرانی آذربایجان را داشت، با مسائل جدی حکمرانی آشنا شد. در زمان ولایتعهدی او بود که محمد علی باب را به محاکمه تفتیش عقاید در تبریز بردند و در حضور وی او را محکوم کردند. ناصرالدین شاه پیش از رسیدن به حکومت، نائب السلطنه و حاکم آذربایجان شد و بعد با کمک امیرکبیر شاه ایران شد محمد شاه که با بیماری نقرس گریبان‌گیر بود، در سال ۱۲۲۷ خورشیدی وفات یافت. زمان فوت محمد شاه، فقط آذربایجان آرام بود و ناصرالدین میرزای ۱۷ ساله با مدعیان حکومت روبه‌رو شد. حاج میرزا آغاسی وزیر محمد شاه توان مقابله با شورش‌ها را نداشت و به حرم عبدالعظیم حسنی پناهنده شد. مهدعلیا مادر ناصرالدین میرزا اوضاع تهران را به دست گرفت و شورش‌ها را آرام کرد. او دستور داد تا تمامی خائن‌ها را مجازات کنند. مهدعلیا ۴۵ روز حاکم ایران بود و سپس از دولت روسیه درخواست حمایت از ناصرالدین میرزا برای نشستن بر تخت سلطنت را کرد. ناصرالدین شاه با حمایت امیرکبیر به تهران آمد و در ۱۴ شوال ۱۲۶۴ هجری قمری بر تخت سلطنت ایران تکیه زد و امیرکبیر را صدراعظم خود کرد. ناصرالدین شاه برای رضایت مادرش و تشکر از او، مقام نائب‌السلطنه را به مهد علیا داد.

ناصرالدین شاه در طول دوره حکمرانی طولانی مدت خود، کارهای صحیح و غلط زیادی انجام داد. ارتباط او با کشورهای خارجی و امتیازاتی که به آن‌ها می‌داد را می‌توان جزو مهم‌ترین اقدامات او به شمار آورد. قتل امیرکبیر: میرزا تقی خان فراهانی معروف به امیرکبیر که تلاش‌های زیادی در به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه انجام داده بود، در سال ۱۲۶۷ هجری قمری بر اثر توطئه‌های مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه عزل و به دستور شاه قاجار کشته شد. بعد از مرگ وی، با کمک انگلیسی‌ها، آقاخان نوری روی کار آمد. تسخیر هرات: حسام السلطنه در سال ۱۲۷۲ هجری، هرات را که در دست محمد یوسف میرزا بود، محاصره کرد. انگلیسی‌ها که هرات برای آن‌ها اهمیت خاصی داشت، به آقاخان نوری فشار آورد تا به محاصره هرات پایان دهد؛ اما ایرانیان به محاصره هرات ادامه دادند و آن را در سال ۱۲۷۳ هجری تصرف کردند. انگلیسی‌ها در اعتراض به این مسئله، در سال ۱۲۷۳ هجری قمری به جنوب ایران حمله کردند و شهرهای محمره، اهواز، جزیره خارک و بوشهر را تصرف کردند. در این زمان حسنعلی‌خان دریابیگی، حاکم بوشهر، رشادت‌هایی نیز در برابر انگلیسی‌ها نشان داد؛ اما کاری از پیش نبرد. امتیاز رژی امتیاز انحصار توتون و تنباکو بود که ناصرالدین شاه آن را به فردی به نام تالبوت داد امتیاز رژی: در سال ۱۳۰۸ هجری قمری و در زمان صدر اعظمی امین‌السلطان، ناصرالدین شاه امتیاز توتون و تنباکو را به شخصی انگلیسی به نام تالبوت داد. واگذاری این امتیاز که به زیان تجار داخلی بود، موجب اعتراضات وسیعی در داخل ایران شد. حاج آقا نورالله نجفی در اصفهان به واگذاری این امتیاز اعتراض کرد و فتوای تحریم تنباکو را صادر کرد. حاجی میرزا حسن شیرازی و حاجی میرزا حسن مجتهد آشتیانی در تهران، حاج میرزا جواد آقا مجتهد در آذربایجان، علی اکبر فال اسیری در فارس و سید عالمگیر در مازندران رهبری قیام مردم علیه این امتیاز را بر عهده داشتند. سرانجام با فتوای میرزای شیرازی قلیان و تنباکو حرام اعلام شد و دامنه اعتراضات مردم وسیع‌تر شد. ناصرالدین شاه به ناچار امتیاز رژی را لغو کرد و مجبور شد از بانک شاهنشاهی وامی برای دادن خسارت تالبوت دریافت کند. این وام نخستین قرضی بود که ایران از بیگانگان دریافت کرد.

معاهده آخال: در سال ۱۲۹۹ هجری قمری میان میرزا سعید خان موتمن‌الملک نماینده ناصرالدین شاه و ایوان زینوویف نماینده روسیه، معاهده آخال به امضا رسید. طبق این معاهده، روسیه موظف شد از تجاوز قبایل ترکمن به شمال ایران جلوگیری کند، رود اترک به‌عنوان مرز بین ایران و روسیه به رسمیت شناخته شد و ایران از دعاوی خود نسبت به ترکستان و ماورالنهر صرف‌نظر کرد. بدین ترتیب سرزمین‌های شرقی خزر از قلمرو ایران جدا شد. واگذاری امتیاز به روس: ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۸۵ هجری قمری امتیاز بهره‌ برداری انحصاری از مراکز صید ماهی در قسمت‌هایی از سواحل ایران در دریای خزر را به شخصی روسی به نام لیانازوف داد. تعیین مرزهای جنوب شرقی: گلداسمیت نماینده کمپانی هند شرقی انگلیس، برای تعیین مرزهای جنوب شرقی ایران و افغانستان به دربار ناصرالدین شاه آمد. بعد از مذاکرات، قسمت شمالی مرز بین بلوچستان انگلیس و ایران یعنی خط بین کوهک و کوه ملک سیاه و مرز بین سیستان ایران و افغانستان در بین سال‌های ۱۲۸۸ تا ۱۲۸۹ هجری قمری معین شد. پس از دو سلسله مذاکرات دیگر در سال‌های ۱۳۱۴ و ۱۳۱۷ هجری قمری و تشکیل کمیسیون حکمیت، مرزهای حالیه بلوچستان و سیستان قطعی شد. این کمیسیون قسمت اصلی سیستان را به ایران و قسمت‌های خارجی آن را به حاکم بابل داد. امتیاز رویتر در دوره صدراعظمی سپهسالار به‌مدت ۷۰ سال به بارون جولیوس رویتر داده شد امتیاز رویتر: در سال ۱۲۸۹ هجری قمری، حاجی میرزا حسین خان سپهسالار امتیاز کل منابع ثروت ملی ایران را به‌مدت ۷۰ سال به شخصی انگلیسی به نام بارون جولیوس رویتر واگذار کرد. این امتیاز بدون هرگونه فشار خارجی و حتی دخالت سفارت انگلیس به رویتر واگذار شد. روسیه و علمایی چون ملاعلی کنی و شیخ صالح عرب با امتیاز رویتر مخالفت کردند و ناصرالدین شاه به ناچار امتیازات رویتر را لغو کرد و در سال ۱۳۰۷ هجری قمری امتیاز تاسیس بانک شاهنشاهی را به رویتر داد. این بانک بیش از ۴۰ سال، صدور اسکناس را در ایران به دست گرفت و در مورد حجم و مقدار اسکناس‌های در جریان، زیر بار هیچ‌گونه نظارت از طرف دولت ایران نمی‌رفت. این بانک حتی‌المقدور در راستای کاهش بهای پول ایران در برابر لیره انگلیس می‌کوشید.

اقدامات دیگر ناصرالدین شاه: ناصرالدین شاه قاجار حکومت نواحی بندرعباس و هرمز را به‌مدت ۲۰ سال به سید صعید خان امام مسقط واگذار کرد. خط راه‌آهن تهران به شهر ری و حرم عبدالعظیم در دوره ناصرالدین شاه کشیده شد. نخستی سری تمبر پستی در ایران چاپ و الصاق تمبر به نامه‌ها و مرسولات پستی معمول شد. بحرین در این زمان، رسما تحت‌الحمایه انگلستان شد. ناصرالدین شاه کشتی پرسپولیس را از آلمان خریداری کرد. ناصرالدین شاه اداره پست ایران را به هیئت اتریشی واگذار کرد. نخستین خط تلگرافی در این دوره ایجاد شد که انگلستان را به هندوستان وصل کرد. این خط از بنادر بوشهر، بندر عباس و بندر جاسک می‌گذشت. نخستین خط تلگراف ایران در دوره ناصرالدین شاه ایجاد شد که انگلیس را به هند وصل می‌کرد تاسیس مدرسه به سبک جدید از اقدامات ناصرالدین شاه بود. در سال ۱۳۰۵ هجری قمری اولین دبستان توسط حاج میرزا حسن رشدیه در تبریز تاسیس شد. ناصرالدین شاه اجازه استخراج نفت از تنکابن، کجور و کلارستان مازندران را به محمد ولی خان خلعتبری واگذار کرد. اولین حفاری چاه نفت در ایران در سال ۱۳۰۲ هجری قمری در زمان ناصرالدین شاه به‌وسیله شرکت هوتز در حوضه دالکی خلیج فارس صورت پذیرفت؛ اما چاه به نفت نرسید و شرکت از ادامه کار منصرف شد. میرزا رضاخان موید‌السلطنه نخستین سفیر ایران در آلمان بود که در زمان ناصرالدین شاه به این پست رسید.

در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار وقایع مهمی رخ داد که برخی از آن‌ها مربوط به شورش‌های داخلی و ارتباطات ایران با خارج بود و برخی دیگر مربوط به اصلاحاتی بود که شاه در دوره حکومتش انجام داد. جنگ آق دربند سرخس: این جنگ در سال ۱۲۷۱ هجری قمری میان فریدون میرزا سردار ناصر‌الدین شاه و محمد امین خان، حاکم خوارزم رخ داد که به شکست و کشته شدن حاکم خوارزم انجامید. دولت روسیه بعد از این جنگ با استقرار نیروهای قزاق خود در منطقه خوارزم، مقدمه از دست رفتن متصرفات ایران در کنار جیحون را آماده کرد. ارتباط با روسیه: در زمان صدارت میرزا آقاخان نوری برای اولین بار صدور گذرنامه برای ایرانیانی که عازم روسیه بودند معمول شد. بعد از این اقدام، سیف‌الملک سفیر ناصرالدین شاه به روسیه رفت و موافقت‌نامه‌ای درباره مسافرت اتباع دو کشور، با روسیه امضا کرد. دولت روسیه در سال ۱۳۷۰ هجری قمری پرنسس دالگورکی را به دربار ایران فرستاد و خواستار حمله مشترک به عثمانی شد؛ ولی ناصرالدین شاه با مشورت آقاخان نوری این پیشنهاد را نپذیرفت. در سال ۱۲۷۱ هجری قمری عهدنا‌مه‌ای سری بین آقاخان نوری و نیکلائی آنچیکوف سفیر روسیه به امضا رسید و ایران در این عهدنامه بی‌طرفی خود را در جنگ‌های کریمه که بین روسیه، عثمانی و انگلیس رخ داده بود را اعلان کرد. معاهده پاریس: در سال ۱۲۷۳ هجری قمری، فرخ خان امین‌الملک کاشانی و ملکم خان نمایندگان ناصرالدین شاه در پاریس به وساطت ناپلئون سوم عهدنامه پاریس را با لارد کولی نماینده انگلستان امضا کردند. بر اساس این معاهده ایران تعهد کرد هیچ‌گونه ادعایی به خاک افغانستان نداشته باشد و انگلیس نیز متعهد شد جزایر و بنادر ایران را تخلیه کند. بدین ترتیب افغانستان و هرات از ایران جدا شدند. بعد از امضای عهدنامه پاریس، ناصرالدین شاه امتیاز کشتی‌رانی در حوضه سفلای رود کارون را به کمپانی انگلیسی برادران لینچ واگذار کرد. سید جمال الدین اسدآبادی روشن‌فکر دینی عصر ناصری بود که نظریه وحدت جهان اسلام را داد ظهور سید جمال‌الدین اسدآبادی: سید جمال‌الدین یکی از روشنفکران دوره ناصرالدین شاه بود. او در مصر انجمن حزب‌الوطنی را تاسیس کرد و در جامع‌الزهرا مشغول تدریس و بحث فلسفه ابن سینا شد. او سپس به فرانسه رفت و در سال ۱۳۰۳ هجری قمری در پاریس به‌همراه شیخ محمد عبده روزنامه عروه الوثقی را چاپ کرد. سید جمال‌الدین در فرانسه بود که با مورخ معروف فرانسوی، ارنست رنان درباره تطبیق اسلام با تمدن غرب مباحثه کرد. سید جمال‌الدین از فرانسه به انگلستان رفت و در سال ۱۳۰۸ هجری قمری در لندن روزنامه ضیاالخافقین را به زبان‌های عربی و انگلیسی چاپ کرد. مقالاتی که سید جمال‌الدین اسدآبادی در روزنامه عروه‌الوثقی انتشار می‌داد، روی شاه تاثیر گذاشت و او را به تهران دعوت کرد. عبدالحمید اول، سلطان عثمانی، قصد داشت از عقاید سید جمال در باب وحدت جهان اسلام استفاده کند و خود ریاست آن را عهده‌دار شود.

شورش عبدالله کرد: در سال ۱۲۹۷ هجری قمری و در زمان صدارت میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، عبدالله کرد از روسای کردستان با حمایت عثمانی‌ها قیام و مزاحمت‌هایی برای دولت مرکزی در غرب ایران ایجاد کرد؛ اما خیلی زود سرکوب شد. نخستین خط تلگراف: نخستین خط تلگراف ایران در سال ۱۲۶۷ هجری قمری در دوره ناصرالدین شاه، بین کاخ گلستان و باغ لاله‌زار کشیده شد. تاسیس اولین موزه ملی: اولین موزه در ایران، با تاسیس کاخ موزه ناصرالدین شاه در کاخ گلستان آغاز شد. صدراعظم‌های ناصرالدین شاه قاجار امیرکبیر: میرزا تقی خان امیرکبیر تلاش‌های زیادی در به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه انجام داد. او در دوره ناصرالدین شاه هم صدر اعظم بود و هم وزیر خارجه. امیرکبیر، مشیرالدوله را برای حل منازعات مناطق مرزی به دربار عثمانی و میرزا عباس منشی را برای حل مسائل آشوراده به روسیه فرستاد. امیرکبیر اصلاحات زیادی انجام داد، به‌طور مثال؛ گام‌های اول را برای تنظیم امور پست، تاسیس چاپارخانه، تاسیس ضرابخانه در تهران، ایجاد یونیفورم برای سربازان ایرانی را به سبک یونیفورم ارتش اتریش را برداشت و عمارت توپخانه تهران را بنا کرد. امیرکبیر بزرگترین صدراعظم عصر ناصری بود و بیشتر اصلاحات عصر ناصری در زمان وی به انجام رسید امیرکبیر روزنامه وقایع اتفاقیه را تاسیس کرد، اولین شماره این روزنامه در سال ۱۲۶۷ هجری قمری چاپ شد. مدیریت این روزنامه را حاجی میرزا جبار عهده‌دار بود. روزنامه وقایع‌ اتفاقیه بعد از مرگ امیرکبیر به دولت علیه ایران تغییر نام داد و انتشار آن تا زمان سپهسالار ادامه یافت. امیرکبیر در سال ۱۲۶۷ هجری قمری بر اثر توطئه‌های مهد علیا مادر ناصرالدین شاه عزل و سپس به دستور شاه قاجار کشته شد. بعد از کشته شدن امیرکبیر، میرزا آقاخان نوری اعتماد الدوله با حمایت انگلیسی‌ها به وزارت ناصرالدین شاه رسید.

سفر اول: سفر ناصرالدین شاه به اروپا در فروردین ۱۲۵۲ شمسی بود. قبل او هیچ یک از شاهان ایران به اروپا سفر نکرده بودند. در آن زمان پنج سال از حکومت ناصرالدین شاه می‌گذشت و او ۴۳ ساله بود. در این سفر، میرزا حسین خان سپهسالار، شاه را همراهی می‌کرد. ناصرالدین شاه در سفرش به کشورهای آلمان، انگلیس، فرانسه، اتریش، سوئیس، بلژیک و عثمانی سفر کرد. دومین سفر: دومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در فروردین ۱۲۵۷ خورشیدی بود. او از شهرهای نخجوان و تفلیس به مسکو رفت. او در روسیه با الکساندر دوم دیدار کرد و سپس به آلمان رفت و در آنجا با ویلهلم اول، امپراطور آلمان دیدار کرد و سپس به شهر پاریس رفت و با رئیس‌جمهوری این کشور ملاقات کرد. ناصرالدین شاه در طول دوره حاکمیتش سه سفر به فرنگستان(اروپا) داشت سفر سوم: یک سال پیش از سفر ناصرالدین شاه قاجار به اورپا، او از سوی رئیس‌جمهوری فرانسه، تزار روسیه و سلطان عبدالحمید شاه عثمانی، برای بازدید از این کشورها دعوت شد. ناصرالدین شاه قصد سفر به انگلستان را داشت؛ اما از طرف این کشور دعوتنامه نداشت. سفیر انگلستان از ملکه خواست برای ناصرالدین شاه دعوتنامه بفرستد و ملکه چنین کرد. ناصرالدین شاه علاوه بر انگلیس، به شهر آمستردام نیز رفت و مورد استقبال خاندان سلطنتی این کشور قرار گرفت.

ناصرالدین شاه زمانی که در حال تدارک برای جشن ۵۰ سالگی پادشاهی خود بود، ترور شد و به قتل رسید. قاتل ناصرالدین شاه، میرزا رضای کرمانی بود. او در سال ۱۳۱۳ هجری قمری ناصرالدین شاه را در حرم عبدالعظیم حسنی به ضرب گلوله از پای درآورد. محمد علی میرزا ولیعهد مظفرالدین شاه، بعد از مرگ ناصرالدین شاه، میرزا آقاخان کرمانی، شیخ احمد روحی و خبیرالملک را به جرم دست داشتن در ترور ناصرالدین شاه به قتل رساند. ناصرالدین شاه قاجار ۵۰ سال حکومت کرد و در حالی که مشغول تدارک برای جشن پنجاهمین سالگرد سلطنتش بود، توسط میرزا رضای کرمانی ترور شد ناصرالدین شاه نزدیک به ۵۰ سال پادشاهی کرد. بعد از به قتل رسیدن شاه، او را در حرم عبدالعظیم حسنی به خاک سپردند. سنگ قبر وی از سنگ مرمر ساخته شده و تمثال ناصرالدین شاه روی آن حک شده است. این سنگ در حال حاضر در موزه کاخ گلستان نگهداری می‌شود و یکی از شاهکارهای کنده‌کاری دوره قاجار است.

از ابتدای تاسیس سلسله قاجاریه، حرم‌سرا جزوی از تشکیلات دربار محسوب می‌شد. آقا محمد خان حرم‌خانه‌ای تشکیل داد و جانشین او فتحعلی شاه آن را تبدیل به حرمسرایی بزرگ کرد؛ اما حکایت حرم‌سرای ناصرالدین شاهی داستانی جداگانه دارد. شرح حرمسرایی که ناصرالدین شاه برای خود ساخت، در تواریخ و سفرنامه‌ها به‌صورت مفصل ذکر شده است. عین‌السلطنه تعداد زنان عقدی و صیغه‌ای ناصرالدین شاه را ۱۱۲ نفر ذکر کرده است. این جمعیت اگر با کلفت‌های هر یک از این زنان، جمع بسته شود، رقمی در حدود ۲۰۰۰ نفر را شامل می‌شود. برای اداره این حرم‌سرا و مدیریت چنین جمعیتی، هزینه بسیاری از بودجه مملکت صرف می‌شد. ناصرالدین شاه حرم‌سرای خود را بسیار بزرگ و با امکانات مفصل و مجلل ساخته بود و آن را نشانی از قدرت و شوکت خود تلقی می‌کرد. او در سفری که به کشورهای اروپایی داشت، با دیدن شاهان این کشورها که دارای یک همسر مسن بودند، تعجب می‌کرد.

داستان حرم‌سرای ناصری با ملیجک گره خورده است. ملیجک یکی از افراد حرم‌سرای ناصرالدین شاه بود که شاه علاقه خاصی به وی داشت و بیشتر وقت خود را با او می‌گذراند. وی برادر امینه اقدس، زن ناصرالدین شاه بود که به‌دلیل اینکه در کودکی به زبانی دیگر گنجشک را ملیجک خوانده بود، شاه وی را به همین نام، ملیجک خواند. بعدها دلبستگی شاه به ملیجک سبب شد حکایت ناصرالدین شاه و ملیجک، داستانی شود. علاقه شاه به ملیجک به جایی رسید که در حرم ناصرالدین شاهی ارج و قرب خاصی پیدا کرد. بعدها پسر ملیجک اول، جایگزین پدر شد و عنوان ملیجک ثانی را به خود گرفت. ملیجک دوم با دختر ناصرالدین شاه ازدواج کرد و نزدیک‌ترین فرد به شاه شد. او از این طریق توانست به شهرت و ثروت زیادی دست پیدا کند. حرم‌سرای مجلل ناصری با داستان کودکی به نام «ملیجک» که موردعلاقه قبله عالم بود، گره خورده است با قتل ناصرالدین شاه، حرم‌سرای او را تخلیه کردند و زنان ناصرالدین شاه را بیرون انداختند. زنانی که تا آن روز هیچ کسی آن‌ها را ندیده بود، در کوچه و خیابان‌های تهران پراکنده شدند و هر یک به سرنوشتی مبتلا شدند. مظفرالدین شاه حرم‌سرا را بسیار کوچک کرد و محمد علی شاه جانشین او به یک همسر اکتفا کرد

ناصرالدین شاه، مشهور به «قبله عالم» دولت قاجاریه طولانی‌ترین دوره حکومت قاجاریه را به خود اختصاص داد. در دوره ۵۰ ساله او وقایع بسیاری رخ داد؛ او امتیازات زیادی به دولت‌های خارجی داد و از لحاظ اقتصادی ایران را وابسته به کشورهای دیگر کرد. در این دوره اصلاحاتی نیز شکل گرفت و بعضی امکانات برای اولین بار در ایران به کار گرفته شد که در طول مقاله به آن اشاره شده است.

دوستان امیدوارم لذت ببربد لایک و کامنت یادتون نره فالو = فالو تا درود دیگر بدرود ♥ ناظر منتشر کن