مختصری از تاریخ سلسله هخامنشی

هخامنشیان نام سرسلسله دودمان خود، هخامنش، را روی سلسله خود گذاشتند. سلسله هخامنشی از سال ۵۵۰ پیش از میلاد با روی کار آمدن کوروش بزرگ تبدیل به یک شاهنشاهی شد و در سال ۳۳۰ قبل از میلاد توسط اسکندر مقدونی از پای درآمد. سلسله هخامنشی در مدتی کوتاه توانست بخش‌هایی از یونان و بابل را زیر سلطه خود درآورد و جغرافیای سیاسی خود را توسعه دهد. هم‌زمان با حکومت سلسله هخامنشی، هیچ امپراتوری دیگری در هیچ جای جهان نبود؛ از این‌رو شاهنشاهی هخامنشی اولین امپراتوری تاریخ جهان نام گرفته است.

پارس‌ها که هسته اصلی دولت هخامنشی را تشکیل می‌دادند از آریایی‌های مهاجر به ایران بودند. نام این قوم در کتیبه‌های آشور ذکر شده است. آن‌ها بعد از مهاجرت، ابتدا اطراف دریاچه ارومیه ساکن شدند؛ اما به‌دلیل تهدیدهایی که از جانب دولت آشور متوجه آن‌ها شد، با ضعیف شدن دولت عیلام، به جنوب غرب ایران رفتند.

نام کشور پارسوا برای اولین بار در کتیبه‌های آشور به چشم می‌خورد. راولینسن‌ بر این عقیده است که کشور پارس‌ها در این کتیبه آشوری همان اطراف دریاچه ارومیه است که قوم پارس ابتدا در آن ساکن شدند. از کتیبه‌های آشوری چنین استنباط می‌شود که پارس‌ها زمانی که در اطراف دریاچه ارومیه بودند، تحت سلطه آشور قرار داشتند و در زمان فرورتیش پادشاه ماد، زیر سلطه ماد درآمدند و در زمان ضعف دولت ماد، در قلمرو سابق عیلام استقلال یافتند. پارس‌ها از اختلاف ماد و آشور و ضعف آن‌ها استفاده کردند و انشان را تصرف کردند. تصرف انشان در زمان چیش پیش روی داد؛ چون کورورش در کتیبه‌های خود از چیش پیش دوم به نام شاه انشان یاد کرده است.

پس از چیش پیش، قلمرو او میان دو پسرش آریارمنه و آرشامه تقسیم شد. در این زمان، هوخشتره مادی به اوج قدرت خود رسیده بود، ازاین‌رو قلمرو دولت جدید‌التاسیس هخامنشی باید زیر اطاعت آن‌ها قرار می‌گرفت. بعد از آن، کمبوجیه اول فرزند کوروش اول، این دو کشور کوچک را به یک کشور تبدیل کرد و پایتخت خود را از انشان به پاسارگاد تغییر داد.

کوروش دوم معروف به کبیر، با فتح بابل و لیدی امپراتوری هخامنشی را بنیاد نهاد. او با مردم کشورهای فتح شده رفتار بسیار خوبی داشت. صلح دوستی و رعایت حقوق مردم را می‌توان در منشور کوروش به‌راحتی مشاهده کرد. پس از کوروش، پسرش کمبوجیه روی کار آمد. مهم‌ترین کار او فتح مصر بود. اوج قدرت هخامنشیان را می‌توان در دوره داریوش بزرگ مشاهده کرد. او قلمرو سیاسی ایران را وسعت بخشید و دولت هخامنشی را به اوج قدرت خود رساند. پس از داریوش، با روی کار آمدن خشایارشاه، دولت هخامنشی در یک سرازیری قرار گرفت. شکستی که در چندین جنگ با یونان، نصیب خشایارشاه شد، سبب شد که ضربه سختی به امپراتوری او وارد شود.

بعد از خشایارشاه، پسرش اردشیر درازدست به حکومت رسید. او را دادگر و جوانمرد دانسته‌اند؛ اما به‌شدت تحت‌تاثیر مادر خود قرار داشت. در زمان او، ویشتاسب و برادر بزرگ اردشیر در باکتریا، دست به شورش زدند. اردشیر به‌سختی این شورش‌ها را فرونشاند. بعد از مرگ او، جنگ‌های خانگی زیادی برای به دست آوردن تاج و تخت به وقوع پیوست و خشایارشاه دوم به‌مدت ۴۵ روز حاکم شد و سپس به دست برادرش سغدیانوس به قتل رسید. سغدیانوس نیز هفت ماه حکومت کرد و به دست داریوش دوم به قتل رسید.

اردشیر سوم به جبار نیز شهرت داشت. او رفتار خوبی با مردم نداشت؛ اما در طول پادشاهی خود، پیروزی‌های زودگذری برای هخامنشیان کسب کرد. او فینیقیه را فتح کرد و صیدا را آتش زد و اهالی بابل را به اسارت گرفت. در دوره او فلیپ مقدونی در یونان به قدرت رسید. سرانجام اردشیر سوم به‌وسیله یکی از خواجگان دربار خود مسموم شد و به قتل رسید. بعد از او پسرش اردشیر چهارم روی کار آمد؛ اما بعد از دو سال، او نیز به قتل رسید و داریوش سوم به‌جای او نشست.

داریوش سوم معروف به کدمان، همان کسی است که در دوره او سلسله هخامنشی به پایان رسید. در دوره او، اسکندر مقدونی به تخت سلطنت مقدونیه تکیه زد. اسکندر در ادامه کشورگشایی‌های خود به ایران حمله کرد و در سه جنگ گرانیک، ایسوس و گوگمل به‌طور پی در پی پیروز شد و تا قلب امپراتوری هخامنشی نفوذ کرد. اسکندر مقدونی در ایران از هیچ کشتار و وحشیگری فروگذار نکرد.

شکست امپراتوری هخامنشی از وقایع مهم تاریخ باستان ایران است. این واقعه تاریخ و فرهنگ ایران را دگرگون کرد و در سرنوشت بسیاری از سرزمین‌های اطراف ایران، تاثیری عظیم داشت. هجوم اسکندر بر آسیا علاوه بر کشورگشایی و انگیزه انتقام از ایرانیان، سبب اشاعه فرهنگ هلنی مقدونی در ایران شد.