تاریخچه شب یلدا

امیدوارم توی این شب حسابی خوش باشین

شب یلدا یا شب چله یا شب چله بزرگ یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که هر سال با فرا رسیدن بلندترین شب سال برگزار می‌شود. این شب همزمان با انقلاب زمستانی است و آغاز روزهای بلندتر در نیم‌کرهٔ شمالی به‌شمار می‌آید. مراسم شب یلدا از غروب آفتاب ۳۰ آذر آغاز شده و تا طلوع آفتاب ۱ دی ادامه می‌یابد،زمانی که خانواده‌ها دور هم جمع می‌شوند و به شادی می‌پردازند.

در این شب، ایرانیان میوه‌ها و خشکبار مانند انار،هندوانه و خرمالو را آماده کرده و به صورت خانوادگی مصرف می‌کنند؛ این میوه‌ها نمادی از زندگی، انرژی و امید هستند. در برخی مناطق اعتقاد بر این است که چهل نوع خوراکی باید در مراسم شب چله آماده باشد. رنگ قرمز این میوه‌ها نماد رنگ‌های سرخ سپیده‌دم و تابش زندگی است. باور بر این است که خوردن هندوانه در شب چله، سلامت و رفاه فرد را در طول ماه‌های تابستان تضمین می‌کند و او را از آسیب‌های گرمای شدید یا بیماری‌های ناشی از اخلاط گرم محافظت می‌نماید. از دیگر آیین‌های رایج در شب چله، قصه‌گویی بزرگان برای اعضای خانواده، خواندن شاهنامه و همچنین فال‌گیری با دیوان حافظ است که نشان‌دهنده پیوند نسل‌ها و انتقال فرهنگ و حکمت است. ریشه واژهٔ «یلدا» به زبان سریانی بازمی‌گردد و به معنای تولد است که اشاره به زایش خورشید دارد. ایرانیان باستان با این جشن طولانی‌ترین شب سال را گرامی می‌داشتند تا هم تاریکی زمستان را پشت سر بگذارند و هم به استقبال نور و روشنایی بروند.

از دیدگاه تاریخی و مردم‌شناسی، شب یلدا در کتاب‌ها و پژوهش‌های علمی بررسی شده است و نشان می‌دهد که این جشن چگونه در طول تاریخ، با حفظ ویژگی‌های نمادین خود، جایگاه خود را در زندگی اجتماعی و فرهنگی ایرانیان حفظ کرده است. نویسندگانی که در زمینه فرهنگ ایران پژوهش می‌کنند، ارتباط این جشن را با جشن‌های باستانی، اسطوره‌ها، نمادها و تاریخ آنان بررسی کرده‌اند. ابن جشن در بسیاری از کشورهای آسیای میانه مانند افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان و همچنین در برخی کشورهای قفقاز مانند آذربایجان و ارمنستان مشترک است. ایرانیان این جشن سالانهٔ نو شدن را از بابلی‌ها پذیرفتند و آن را در آیین‌های زرتشتی، دین زمان خود، وارد کردند.

شب چله در نیمکرهٔ جنوبی برخلاف نیم‌کرهٔ شمالی کوتاه‌ترین شب سال است. واژه یلدا از واژه‌ای سریانی است که از مسیحیان سریانی وارد فارسی شده است شب یلدا به‌طور رسمی در دسامبر ۲۰۲۲ به فهرست‌های میراث فرهنگی ناملموس یونسکو اضافه شد. پس از شب یلدا چله بزرگ (چله‌بزرگا) شروع می‌شود و تا ۴۰ روز (۱۱ بهمن) ادامه دارد. انتقال این سنت عمدتاً به‌صورت غیررسمی در خانواده‌ها انجام می‌شود، اما برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، نشریات، شبکه‌های اجتماعی و منابع آموزشی نیز در سال‌های اخیر نقش مهمی در انتقال آن ایفا کرده‌اند. همچنین رویدادها، همایش‌ها، آموزش‌ها، کارگاه‌ها و فعالیت‌های آگاهی‌بخشی که توسط مراکز پژوهشی، سازمان‌های غیردولتی، موسسات فرهنگی و آموزشی برگزار می‌شوند، تأثیر قابل توجهی در حفظ و انتقال صحیح این عنصر فرهنگی به نسل‌های آینده داشته‌اند.

ریشهٔ نام «یلدا» برگرفته از واژهٔ سریانی ܝܠܕܐ به‌معنای زایش است.[۲۸] ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته است.[۲۹] در آثارالباقیه بیرونی، از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» نیز یاد شده است. در قانون مسعودی نسخهٔ موزه بریتانیا در لندن، «خُره روز» ثبت شده، اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نامیده شده است.[۳۰] واژه «شب چله» یا «شب چله کلان» هم که در فرهنگ عامه مردم مترادف با شب یلدا بکار می‌رود از آن روست که چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «چله کوچک» نامیده‌اند.[۳۱] و در قدیم گاهشمار باستانی در بین کشاورزان تقسیم‌بندی چهل داشته است. چلّه، دو موقعیت گاه‌شمار در طول یک سال خورشیدی با کارکردهای فرهنگ عامه، یکی در آغاز تابستان (تیرماه) و دیگری در آغاز زمستان (دی‌ماه)، هریک متشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و کوچک (بیست روز) است. واژهٔ چلّه برگرفته از چهل و مخفف «چهله» و صرفاً نشان‌دهندهٔ گذشت یک دورهٔ زمانی معین (و نه الزاماً چهل روزه) است

پیشینه شب یلدا در گاهشماری ایرانیان باستان از سال ۵۰۲ پیش از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت.[۳۴][۳۵]چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است.[نیازمند منبع] مردم روزگاران دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند. مردم در جغرافیای ایران به‌ویژه در حوزه تمدن زاگرس رافدین بیش از سه هزار سال پیش با پدیده‌های خورشیدی مانند بزرگ‌ترین شب- بزرگ‌ترین روز - اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی آشنا بودند. و از یک دوره ای این ایام ویژه یا پدیده خورشیدی جنبه تقدس و دینی به خود گرفته است. مردم به‌ویژه در تمدن زاگرس رافدین در دوره یکجانشینی (شهرنشینی) متوجه شدند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند. این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکشند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی - هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آن را شب زایش خورشید (مهر) نامیده و آن را آغاز سال قرار دادند کریسمس مسیحیان نیز ریشه در همین اعتقاد دارد. در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع می‌شد و در اوستا، واژه «سَرِدَ» (Sareda) یا «سردَ» (Saredha) که مفهوم «سال» را افاده می‌کند، خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.

در برهان قاطع ذیل واژه «یلدا» چنین آمده است: یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌هاست در تمام سال و در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به‌غایت شوم و نامبارک می‌باشد و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است. تاریکی نماینده اهریمن بود و چون در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی اهریمنی بیشتر می‌پاید، این شب برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می‌رسید، آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی و شیطانی نابود شده و بگریزند، مردم گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گفتگو به سر می‌آوردند و خوانی ویژه می‌گستردند، هرآنچه میوه تازه فصل که نگاهداری شده بود و میوه‌های خشک در سفره می‌نهادند. سفره شب یلدا، «میَزد» Myazd نام داشت و شامل میوه‌های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگزار می‌شد.[۴۰][منبع بهتری نیاز است] در آیین‌های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، خوانی می‌گستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غیره، برآورده‌ها و فراورده‌های خوردنی فصل و خوراک‌های گوناگون، خوراک مقدس مانند «میَزد» نیز نهاده می‌شد.[۴۱] شب یلدا را شب میلاد خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ هم می‌دانند. دربارهٔ آن دو روایت عمده رایج است. اول آنکه در این شب مهر، میترا یا آن‌چنان‌که در اوستا و نوشته‌های پادشاهان هخامنشی آمده، میثرَه (Mithra) به جهان بازمی‌گردد. او که از ایزدان باستانی هند و ایرانی است ساعات روز را طولانی کرده و در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود. آئین مهرپرستی یا آئین مهر برپایه پرستش میترا در دوران پیش از آئین زرتشت شکل گرفته است و در اروپا به آئین میتراییسم هم گفته می‌شود. بعضی پژوهشگران هم بر این باورند که در شب یلدا، پیامبری زاده می‌شود: «در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان که مصادف است با سال ۱۹۶ میلادی، پیامبری در شب یلدا زاده می‌شود. او را دو دولفین از آب بیرون می‌آورند، چه آنکه براساس آئین مهر، آب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.» در هردو روایت، شب یلدا شب تولد مهر است و این بازمانده از آداب مهری است که در شرق مدیترانه به‌طور وسیعی رایج بوده و آثارش از جمله در معابد مهری باقی‌مانده در پالمیرا در اردن فعلی دیده می‌شود

خوراکی‌ها کیک‌های هندوانه‌ای شب یلدا در اصفهان در کل، خوراکی‌هایی چون آجیل، انار، هندوانه، سبزی‌پلو با ماهی و گاهی آش رشته، به همراه نوشیدن شراب سرخ همگی از رسم‌هایی هستند که در شب یلدا خانواده‌های ایرانی را گرد هم می‌آورند.[۴۴] باور بر این است که خوردن هندوانه در شب چله، سلامت و رفاه فرد را در طول ماه‌های تابستان تضمین می‌کند و او را از آسیب‌های گرمای شدید یا بیماری‌های ناشی از اخلاط گرم محافظت می‌نماید.[۴۵] برای جشن گرفتن میلاد مهر، سفره‌ای پهن می‌شود که به آن سفرهٔ یلدا یا چله گفته می‌شود و با گونه‌هایی از خشکبار، انار دان شده و یا هندوانه تزئین می‌شود.[۳۱] انار و هندوانه از مهم‌ترین پیش‌نیازهای شب یلدا هستند. همچنین خشکبار مانند برگهٔ هلو و زردآلو و آجیل شب یلدا نیز در ایران هواداران بسیاری دارد. برای نیاکان ایرانی‌ها که به آئین مهر دلبستگی داشتند، رنگ سرخ (نماد نور خورشید) گرامی بود. رنگ سرخ انار و هندوانه و گزینش سیب سرخ و سنجد در سفرهٔ شب یلدا چه بسا اشاره به همین موضوع داشته است.