گورستان تمدن ها!

جایی در دل تاریخ، سرزمین‌هایی بوده‌اند که روزگاری با شکوه و آوازه‌شان جهان را می‌لرزاندند. اما امروز تنها ویرانه‌هایی خاموش از آنان باقی مانده است؛ گورستان‌هایی که نامشان زنده است، اما روحشان در غبار زمان دفن شده. در این پست، سفری می‌کنیم به میان ده تمدن فراموش‌شده‌ای که هر یک، روزی خورشید درخشان عصر خود بودند و اکنون تنها پژواکی دور در گوش تاریخ.

تمدنی باشکوه که در جنگل‌های بارانی یوکاتان سر برآورد؛ با هرم‌هایی سر به آسمان، دانشی حیرت‌انگیز از ستارگان و تقویمی دقیق‌تر از زمان. شهرهای بزرگی چون تیکال و پالِنکه روزگاری مملو از زندگی و آیین‌های مقدس بودند. اما در سده‌های نهم و دهم میلادی، ناگهان آتش فرهنگشان خاموش شد. خشکسالی‌های پی‌درپی، جنگ‌های خونین میان‌شهری و فشار جمعیتی، آنان را به سوی فروپاشی راند. امروز، تنها ویرانه‌هایی پوشیده در گیاهان گرمسیری، شهادت می‌دهند که چگونه تمدنی چنین عظیم می‌تواند در سکوت محو شود.

در قلب آناتولی، امپراتوری هیتی‌ها با آهن و ارابه‌های جنگی، در هزاره دوم پیش از میلاد قدرتی بی‌رقیب شد. آنان نخستین مردمانی بودند که ذوب آهن را به کمال رساندند و با آن، سلاح‌هایی ساختند که دشمنانشان را به زانو درآورد. حتی مصر باستان نیز مجبور شد در برابرشان پیمان صلح امضا کند. اما قدرتی چنین سترگ، سرانجام در برابر موج مهاجمان دریایی، شورش‌های داخلی و فرسودگی منابع، تاب نیاورد. پایتختشان، خاتوشا، به خاکستر بدل شد و سرزمینشان در تاریخ محو گردید. امروز، کتیبه‌های نیمه‌شکسته هیتی تنها پژواکی است از شکوهی که دیگر بازنخواهد گشت.

کارتاژ، مروارید مدیترانه، بازرگانی جهانی را در دست داشت و دریاها را با کشتی‌هایش فتح کرده بود. هانیبال، فرمانده افسانه‌ای، حتی با فیل‌های جنگی از آلپ گذشت و رم را تا آستانه شکست کشاند. اما دشمنی با جمهوری روم، سرنوشتش را رقم زد. در جنگ‌های پونیک، رومیان شهر را محاصره کرده و در سال ۱۴۶ پیش از میلاد، در شعله‌های آتش سوزاندند. زمین‌هایش را شخم زدند و بر آن نمک پاشیدند تا هیچ‌گاه دوباره زنده نشود. کارتاژ امروز تنها یک نام است؛ نمادی از غرور و انتقامی که تمدنی شکوفا را به گورستان بدل کرد.

در حاشیه رود سند و گنگ، تمدنی شگفت‌انگیز در ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد شکوفا شد. شهرهایی چون موهنجودارو و هاراپا با خیابان‌های شطرنجی، سیستم پیشرفته فاضلاب و خانه‌هایی منظم ساخته شدند؛ نشانی از دانشی فراتر از زمان. اما با تغییر مسیر رودخانه‌ها، خشکسالی و فشار مهاجمان آریایی، این تمدن آرام‌آرام رنگ باخت. امروزه از آن عظمت تنها آجرهایی بر جای مانده، همچون استخوان‌های بی‌جان در دل خاک.

در دره مکزیک، آزتک‌ها شهری بنا کردند که دریاچه‌ها را در بر می‌گرفت: تنوچتیتلان. معابدشان درخشان بود و آیین‌های خونینشان لرزه بر اندام دشمن می‌انداخت. آنان خورشید را با قلب انسان‌ها سیراب می‌کردند تا جهان از حرکت نایستد. اما در قرن شانزدهم، اسپانیایی‌ها به رهبری هرنان کورتس، با توپ و باروت، و همچنین بیماری‌های کشنده‌ای چون آبله، این امپراتوری را در هم شکستند. در کمتر از چند سال، شکوه آزتک‌ها به خاک افتاد. تنوچتیتلان محو شد و بر ویرانه‌هایش مکزیکوسیتی برپا گشت.

سرزمین میان‌رودان، زادگاه تمدنی بود که نوشتن، چرخ و قوانین مدون را به بشریت بخشید. سومریان در شهرهایی چون اور و اوروک، نخستین حکومت‌های سازمان‌یافته و معابد زیگورات را بنا کردند. اما سرزمین حاصلخیز میان دجله و فرات، بیش از حد بر دوش خود بار تمدن نهاد. جنگ‌های مداوم، شوری خاک و حملات اقوام اکدی و بابلی، چراغ سومر را خاموش ساخت. امروز، الواح گلی و نقش‌برجسته‌ها تنها یادگار نخستین بیداری انسان است.

در اقیانوس آرام، مردمانی بر جزیره‌ای دورافتاده قامت برکشیدند و موآی‌های غول‌آسا را از دل سنگ برآوردند. این پیکره‌های عظیم، نماد نیرویی رازآلود بودند؛ اما همین شکوه، نابودی را رقم زد. برای جابه‌جایی مجسمه‌ها، جنگل‌ها نابود شد و منابع از میان رفت. با قحطی، جنگ‌های داخلی و فروپاشی نظام اجتماعی، تمدنی کوچک در سکوت محو شد. امروز، مجسمه‌ها همچون نگهبانانی خاموش به اقیانوس می‌نگرند؛ شاهدی بر این‌که غرور و افراط چگونه می‌تواند زندگی را از دل خاک برکَنَد.

در کوه‌های آند، اینکاها شبکه‌ای از جاده‌ها، پل‌ها و معابد ساختند که هزاران کیلومتر گسترده بود. ماچو پیچو هنوز به‌سان رؤیایی سنگی بر بلندای کوه پابرجاست. اما با ورود اسپانیایی‌ها در قرن شانزدهم، بیماری‌های مرگبار و نبردهای خونین، این امپراتوری قدرتمند فروپاشید. خورشید اینکاها غروب کرد و فرهنگشان در هیاهوی فاتحان محو شد؛ تنها ویرانه‌ها، پژواک صدای تمدنی است که روزی کوه‌ها را به لرزه می‌انداخت.

قوم جنگاور وایکینگ، با کشتی‌های بلند چوبی خود از فیوردهای یخ‌زده تا سواحل مدیترانه تاختند. آنان نه‌تنها جنگاور، که بازرگان و کاشف نیز بودند. اما همین پراکندگی و برخورد با فرهنگ‌های نیرومندتر، به تدریج قدرتشان را فرسود. مسیحیت و پادشاهی‌های نوظهور، روح سرکششان را در قفس تاریخ انداخت. امروزه، تنها داستان‌های حماسی و کتیبه‌های سنگی، یادآور روزگاری است که دریاها به نام آنان می‌غرید.

بابل، سرزمین برج بابل و باغ‌های معلق، درخشان‌ترین گوهر میان‌رودان بود. شهری که با قوانین حمورابی و معماری باشکوه، قرن‌ها مرکز فرهنگ و قدرت بود. اما امپراتوری‌های پی‌درپی بر آن تاختند: آشوریان، پارسیان، یونانیان و سرانجام رومیان. بابل دیگر تاب این زخم‌ها را نداشت. امروز، ویرانه‌های پراکنده و نامی که در کتاب‌های مقدس تکرار می‌شود، تنها نشانی است از شهری که زمانی قلب تپنده جهان بود.