«واکسن ابولا؛نقطه پایان یک کابوس»

«ابولا؛ ویروسی مرگبار که جهان را لرزاند و واکسنی که امید را بازگرداند. در این مطلب قصد داریم داستان کشف، تلاش‌های علمی و پیروزی دانش در برابر یکی از خطرناک‌ترین بیماری‌های قرن بیست‌ویکم را برای شما بازگو کنیم.»

ویروس ابولا یکی از مرگبارترین ویروس‌هایی است که بشر تا به امروز با آن مواجه شده است. این ویروس نخستین بار در سال ۱۹۷۶ در جمهوری دموکراتیک کنگو و سودان شناسایی شد. به دلیل نزدیکی نخستین کانون شیوع به رودخانه‌ای به نام «ابولا»، نام این بیماری نیز از همانجا گرفته شد. ابولا نوعی تب خونریزی‌دهنده ایجاد می‌کند که با تب شدید، اسهال، استفراغ و در مواردی خونریزی داخلی و خارجی همراه است. نرخ مرگ‌ومیر این بیماری در برخی از اپیدمی‌ها به بیش از ۹۰ درصد رسیده است و همین امر آن را به کابوسی برای انسان‌ها، به‌ویژه در مناطق فقیر و محروم آفریقا، تبدیل کرد. از همان ابتدای کشف ویروس، نیاز فوری به یک واکسن ایمن و مؤثر احساس می‌شد، اما مسیر دستیابی به آن طولانی، دشوار و پرچالش بود.

در دهه‌های نخست پس از کشف ویروس، پیشرفت‌های علمی برای ساخت واکسن بسیار کند پیش می‌رفت. دلایل این کندی متعدد بود. نخست آنکه ابولا بیماری‌ای بود که عمدتاً در مناطق خاصی از آفریقا شیوع پیدا می‌کرد و بنابراین کشورهای ثروتمند تمایل چندانی به سرمایه‌گذاری در تحقیقات مربوط به آن نداشتند. دوم اینکه سطح دانش علمی و فناوری در آن زمان برای کار روی چنین ویروسی کافی نبود و روش‌های رایج ساخت واکسن مانند استفاده از ویروس ضعیف‌شده یا کشته‌شده با خطرات فراوان همراه بود. همچنین، شرایط اجتماعی و اقتصادی کشورهای درگیر و کمبود زیرساخت‌های درمانی و پژوهشی نیز کار را بسیار سخت‌تر می‌کرد.

با این وجود، دانشمندان در دهه‌ی ۱۹۹۰ و اوایل دهه‌ی ۲۰۰۰ میلادی تلاش‌های تازه‌ای آغاز کردند. یکی از مهم‌ترین یافته‌ها این بود که پروتئینی به نام گلیکوپروتئین که روی سطح ویروس ابولا قرار دارد، نقش کلیدی در ورود ویروس به سلول‌های انسانی ایفا می‌کند. این کشف، مسیر تازه‌ای برای طراحی واکسن گشود، چرا که تحریک سیستم ایمنی برای شناسایی و مقابله با این پروتئین می‌توانست بدن را در برابر بیماری مقاوم کند. در همین دوره، استفاده از ناقل‌های ویروسی نیز مطرح شد. در این روش، ژن‌های ویروس ابولا درون یک ویروس بی‌ضرر قرار داده می‌شد تا بدن بتواند بدون خطر مرگبار، علیه ویروس اصلی ایمنی پیدا کند. این ایده بعدها اساس واکسن موفق ابولا شد.

چالش‌های بسیاری در این مسیر وجود داشت. شدت مرگبار بودن بیماری، امکان انجام آزمایش‌های انسانی را محدود می‌کرد. نبود بودجه و توجه جهانی نیز مانع بزرگی بود، زیرا ابولا برخلاف بیماری‌هایی مانند آنفلوآنزا یا HIV، تهدیدی برای کشورهای صنعتی به شمار نمی‌رفت. افزون بر این، مسائل اخلاقی مطرح بود: آیا می‌توان در میانه‌ی یک اپیدمی مرگبار، واکسن‌های آزمایشی را روی مردم امتحان کرد؟ این پرسش‌ها سال‌ها بر سر راه دانشمندان قرار داشت و پیشرفت‌ها را کند می‌کرد.

نقطه‌ی عطف در سال ۲۰۱۴ فرا رسید، زمانی که بزرگ‌ترین اپیدمی ابولا در تاریخ معاصر جهان رخ داد. این اپیدمی در کشورهای گینه، لیبریا و سیرالئون هزاران قربانی گرفت و وحشت جهانی ایجاد کرد. برای نخستین بار، تهدید ابولا از مرزهای آفریقا فراتر رفت و خطر سرایت آن به سایر قاره‌ها جدی شد. در این شرایط، دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی و شرکت‌های دارویی منابع مالی و پژوهشی عظیمی را برای ساخت واکسن بسیج کردند.

شرکت داروسازی Merck که پیش‌تر روی واکسن‌های مبتنی بر ناقل ویروسی کار کرده بود، واکسنی به نام rVSV-ZEBOV را توسعه داد. این واکسن از ویروس وزیکولار استوماتیت که بی‌ضرر است به‌عنوان ناقل استفاده می‌کرد و ژن پروتئین سطحی ویروس ابولا در آن قرار داده شده بود. به این ترتیب، بدن فردی که واکسن را دریافت می‌کرد، بدون ابتلا به ابولا، پروتئین ویروس را شناسایی کرده و علیه آن آنتی‌بادی تولید می‌نمود. در سال ۲۰۱۵، این واکسن در گینه تحت شرایط میدانی آزمایش شد. نتایج فراتر از انتظار بود: اثربخشی واکسن بیش از ۹۰ درصد گزارش شد و این موفقیت در مجلات علمی معتبر دنیا منتشر گردید.

پس از موفقیت‌های میدانی، روند تأیید واکسن به سرعت پیش رفت. در سال ۲۰۱۹، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) و اتحادیه اروپا واکسن rVSV-ZEBOV را به طور رسمی تأیید کردند. سازمان بهداشت جهانی نیز آن را در فهرست داروهای ضروری قرار داد. این واکسن از آن پس در شیوع‌های بعدی ابولا در جمهوری دموکراتیک کنگو و سایر کشورها به‌طور گسترده به کار گرفته شد و نقش مهمی در کاهش مرگ‌ومیر ایفا کرد.

کشف واکسن ابولا تنها یک پیروزی علمی نبود، بلکه بُعد اجتماعی و سیاسی مهمی نیز داشت. برای نخستین بار، جهان توانست در مدت زمانی نسبتاً کوتاه، واکسنی علیه یک ویروس بسیار کشنده بسازد و آن را در مقیاس وسیع به کار گیرد. این موفقیت نمونه‌ای روشن از اهمیت همکاری جهانی در برابر بیماری‌های همه‌گیر بود. در عین حال، مسئله عدالت در دسترسی به واکسن نیز مطرح شد، چرا که بسیاری از مردم در کشورهای فقیر همچنان با کمبود واکسن مواجه بودند. با وجود این چالش‌ها، واکسن ابولا امیدی تازه برای جوامعی بود که سال‌ها با ترس این بیماری زندگی کرده بودند.

در نهایت، کشف واکسن ابولا نشان داد که علم و اراده‌ی انسانی می‌تواند حتی در برابر مرگبارترین ویروس‌ها نیز پیروز شود. این دستاورد الگویی شد برای واکنش‌های سریع و هماهنگ جهانی در برابر بیماری‌های نوپدید، الگویی که بعدها در ساخت واکسن کووید-۱۹ نیز الهام‌بخش دانشمندان بود. ابولا اگرچه هنوز هم خطری جدی است، اما دیگر مانند گذشته بی‌رحم و توقف‌ناپذیر به نظر نمی‌رسد. واکسن آن ثابت کرد که با دانش، همکاری و همبستگی جهانی می‌توان حتی با خطرناک‌ترین دشمنان میکروسکوپی بشر نیز مقابله کرد.