چرا این نقشه بزرگ، کوچک شد ؟

ایرانویج ایران بزرگ یا ایران زمین یا ایرانشهر نام‌هایی است که برای اسم بردن از فلات ایران در روزگاران گذشته استفاده می‌شود. ایران به معنی سرزمین آریایی‌ها، صورت پارسی شده‌ی کلمه‌ی «آریانام» است که متعلق به زبان پیشاایرانی و در واقع در زبان اوستایی به معنای آریایی‌ها است. گرچه دولت‌های خارجی برای نامیدن ایران تا زمان رضاشاه پهلوی از واژه‌ی پرشیا استفاده می‌کردند که تنها به قوم پارس اشاره داشت.  اما این ایران بزرگ شامل چه کشورهای امروزی می‌شده؟ قسمت بزرگی از ناحیه قفقاز، افغانستان، آسیای میانه، تاجیکستان و ازبکستان فعلی، ماوراءالنهر و خوارزم، دریای کاسپین، پاکستان و کشمیر، کوه‌های هندوکش، بخش‌هایی از چین، کردستان، تمام منطقه خلیج‌فارس، میان‌رودان (بین‌النهرین)، ارمنستان و بخش‌هایی از ترکیه امروزی از جمله مناطقی هستند که روزگاری جز نقشه‌ی ایران بودند.

هخامنشیان، ایران به‌وسیله عوامل جغرافیایی تحت حفاظت بود. اما کوه‌های بلند و خالی بودن گستره فلات ایران دیگر در برابر ارتش روسیه یا نیروی دریایی انگلستان کافی نبود و ایران سقوط کرد. در ابتدای سده نوزده، آذربایجان، ارمنستان و افغانستان ایرانی بودند؛ اما در انتهای آن سده تمامی این سرزمین‌ها در اثر مداخله نظامی اروپاییان از دست رفتند.» بیشترین ازدست‌رفتن اراضی ایران بزرگ در زمان حکومت‌های صفویه و قاجار اتفاق افتاد.

کی از مهم‌ترین و ننگین‌ترین قراردادهایی که باعث شد از وسعت ایران بزرگ کاسته شود، قرارداد گلستان بود. در بیستم مهرماه سال ۱۱۹۲ و در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ایران درگیر جنگی طولانی با روس‌ها بود. در پایان این جنگ ایران که بسیار تضعیف شده بود ناچار به خواسته‌ی روس‌ها تن داد و این معاهده را امضا کرد. طبق این قرارداد ۱۴ ایالت قفقاز به روسیه تزاری واگذار شد. از جمله این ایالت‌ها می‌توان به گنجه و قره‌باغ، شکی، شیروان، قبه، دربند، بادکوبه، داغستان و گرجستان، آچوق باشی، محال شوره گل، گروزیه و منگریل و آبخاز و همچنین قسمتی از تالش اشاره کرد. بدتر این که تنها قسمت کمی از دریای خزر تحت حاکمیت ایران باقی ماند و بیشترین قسمت‌های آن به روسیه واگذار شد. یکی دیگر از آنها عهدنامه زهاب که به عهدنامه قصرشیرین هم معروف است یکی دیگر از معاهده‌هایی است که باعث کوچک‌تر شدن ایران بزرگ شد. این عهدنامه میان حکومت صفوی و عثمانی در تاریخ ۱۷ می ۱۶۳۹ در شهر قصرشیرین به امضای دو طرف رسید. طبق این قرارداد ترکیه برای همیشه از ایران جدا شد. گرچه شرط ایران هم حاکمیت ایروان در قفقاز جنوبی بود؛ اما در مقابل عثمانی‌ها هم خواستار حاکمیت تمام قسمت‌های میان‌رودان که شامل بغداد هم می‌شد، بودند. به‌این‌ترتیب بخش‌های زیادی از ایران بزرگ به دست عثمانی‌ها افتاد. بخش‌هایی که حاکمیتشان دیگر هرگز به ایران بازنگشت. این قرارداد هم یکی دیگر از معاهده‌های ننگین دوره قاجار است که منجر به ازدست‌رفتن بخش‌هایی از ایران بزرگ شد. ایران و انگلیس در زمان محمدشاه قاجار در سال ۱۸۵۷ میلادی درگیر جنگ بودند. این جنگ در حقیقت بر سر مالکیت هرات شکل‌گرفته بود. انگلیسی‌ها شهرهای در جنوب ایران مانند خرمشهر و بوشهر و قسمت‌هایی از جزایر خلیج‌فارس را اشغال کرده و محمدشاه را ناچار به مذاکره کردند. طبق این معاهده هرات از ایران جدا شد و به افغانستان پیوست. ایران حتی ناچار به پذیرش یک قرارداد تجاری استعماری شد. با امضاکردن این قرارداد ننگین ایران در حقیقت پذیرفت که زیر یوغ انگلیسی‌ها برود و دخالت‌های مکرر آنها را در اداره امور کشور بپذیرد و اینگونه بود که این نقشه ی بزرگ کوچک شد .

ایران بزرگ یا همان ایرانشهر که به کشور عزیزمان در زمان‌های بسیار دور اطلاق می‌شود، روزگاری مرزهای جغرافیایی بسیار وسیعی داشته با اقوام مختلف که همگی در کنار هم تشکیل ایران را می‌داده‌اند. با وجود تفاوت‌ها میان این اقوام همگی تباری ایرانی داشتند و در بسیاری از عقاید و آداب‌ورسوم مشترک بودند. در طی سال‌ها و روی کار آمدن حکومت‌های نالایق و امضاکردن معاهده‌های ننگین مثل عهدنامه گلستان و ترکمانچای با کشورهای خارجی همچون روسیه و انگلیس بسیاری از بخش‌های ایران به تصرف بیگانگان درآمد و طی سال‌ها هرکدام تبدیل به کشورهایی جداگانه شد. کشورهای امروزی مانند، عراق، ترکیه، ارمنستان و گرجستان. تأثیر فرهنگ و تمدن ایرانی بر این کشورها همچنان مشاهده می‌شود و یادگار ایامی است که ایران از شکوه و جلال زیادی برخوردار بوده.