صنایع دستی ایران

صنایع دستی ایران بخش قابل‌توجهی از بازارهای سنتی در شهرهای مختلف کشور ما را تشکیل می‌دهند. صنایع دستی هر کشور را می‌توان بازتابی از تمدن و فرهنگ مردم آن کشور دانست. صنایع دستی از نخستین ابزار تعامل انسان‌ها با یکدیگر در جوامع مختلف بوده‌اند و به همین دلیل اطلاعات قابل‌توجهی از پیشینه تاریخ کشورهای مختلف جهان را ارائه می‌دهند. صنایع دستی ایران در بخش‌های مختلف کشور تنوع بالایی دارند. هرکدام از شهرها و روستاهای زیبای ایران به تناسب آب و هوا و امکانات هر منطقه صنایع دستی متفاوتی تولید می‌کنند.

«صنایع دستی بافت و نساجی» بافت و نساجی سنتی از قدیمی‌ترین صنایع دستی ایران به شمار می‌روند. این صنعت در راستای رفع نیاز انسان به پوشش و برخی اقلام مورد نیاز روزمره شکل گرفت و به شاخه‌های مختلفی تقسیم شد. امروزه می‌توان صنعت بافت و نساجی سنتی را یکی از متنوع‌ترین صنایع دستی ایران دانست. در استان‌های مختلف کشور ما بافت انواع فرش و گلیم و گونه‌های مختلفی از نساجی سنتی رواج دارند که از معروف‌ترین صنایع دستی این مناطق هستند. برخی از زیرشاخه‌های این صنعت عبارت‌اند از: گبه بافی، جاجیم بافی، ابریشم بافی، چادر شب بافی، مخمل بافی، پرده بافی، خوس بافی، نوار بافی، شمد بافی و چفیه بافی.

«رودوزی های سنتی» هنر رودوزی به‌دلیل علاقه انسان به تزیین لباس و وسایل مختلف مانند رومیزی و انواع رواندازها شکل گرفت. هنر رودوزی نیز از صنایع دستی متداول در نقاط مختلف ایران است و در شهرهای مختلف با ابزار متنوعی انجام می‌شود. از معروف‌ترین شاخه‌های رودوزی می‌توان به سوزن دوزی، ملیله دوزی، پته دوزی و قلاب دوزی اشاره کرد. صنایع دستی رودوزی، تکه‌دوزی‌های داخل پارچه را نیز شامل می‌شوند. سوزن دوزی را روی پارچه‌های ساده، ملیله دوزی را روی پارچه‌های سنتی مانند ترمه و برای تزیین جانماز، پته دوزی را بر پارچه‌های ضخیم و قلاب دوزی را اغلب روی پارچه‌های ماهوتی انجام می‌دهند. در گذشته استفاده از طلا و نقره در ملیله دوزی و نخ ابریشمی در پته دوزی متداول بود. از دیگر زیر مجموعه‌های صنایع دستی رودوزی می‌توان به خامه دوزی، چشمه دوزی، ستاره دوزی، گلابتون دوزی، سیاه دوزی و مخمل دوزی اشاره کرد. این هنر زیر شاخه‌های زیادی دارد که هرکدام از آن‌ها به شهرهای مختلفی مربوط هستند.

«صنایع دستی فلزی» کشف فلز در روزگار باستان توجه انسان را به این ماده نخستین برای ساخت لوازم مورد نیاز زندگی جلب کرد و استفاده از آن برای تهیه انواع ظروف و ابزار روزمره، به‌دلیل استحکام بالای این ماده متداول شد. در میان آثار به‌جای‌مانده از دوران ایران باستان نمونه‌های زیادی از انواع وسایل فلزی به چشم می‌خورند. به همین دلیل می‌توان قدمت صنایع دستی فلزی را به دوران ایران باستان نسبت داد. امروزه نیز صنایع دستی فلزی به‌خصوص انواع گران‌قیمت آن مانند نقره کاری و مس کوبی از پرطرفدارترین صنایع دستی ایران هستند. صنعتگران هنرمند با استفاده از ابزار خاص و ساعت‌ها صرف وقت برای حکاکی و شکل دادن به انواع فلز، آثاری منحصربه‌فرد خلق می‌کنند. از معروف‌ترین شاخه‌های صنایع دستی فلزی می‌توان هنرهای دواتگری، حکاکی، قلم زنی، زرگری، طلا کاری، نقره کوبی، مس کوبی، ریخته گری، زیور سازی، اسلحه سازی و علامت سازی را نام برد.

«صنایع دستی مینا کاری» صنایع دستی مینا کاری از زیباترین ظروف و وسایل تزیینی هستند که ساخت آن‌ها بسیار سخت است. آثار هنری مینا کاری از گران‌ترین صنایع دستی ایران به شمار می‌روند که توسط ماهرترین اساتید صنعتگر ساخته می‌شوند. قدمت این هنر به بیش از ۵۰۰۰ سال می‌رسد. هنرمندان مینا کار با تلفیق رنگ‌های مات و کار با کاشی و فلز، آثاری زیبا خلق می‌کنند. زیر مجموعه‌های صنعت میناکاری شامل مرصع، مشبک، مینای نقاشی و مینای صبی می‌شوند و میناکاری مرصع سخت‌ترین رشته این هنر به حساب می‌آید.

«صنایع دستی حصیربافی» حصیربافی نیز یکی دیگر از صنایع دستی قدیمی ایران است که در مناطق جنوبی و شمالی کشور ما هم چنان رواج دارد. امروزه انواع صنایع دستی حصیری به‌عنوان سوغات ایران به بازار عرضه می‌شود. گرچه صنایع حصیربافی را می‌توان یکی از زیرشاخه‌های صنایع دستی چوبی برشمرد، گستردگی این شاخه و جایگاه بالای آن در بازار صنایع دستی آن را به شاخه‌ای مجزا در این صنعت تبدیل کرده است. برای ساخت آثار حصیری در نقاط مختلف کشور از برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و انواع ترکه‌ها استفاده می‌کنند. وسایل حصیری کاربرد بالایی در زندگی روزمره مردم به‌خصوص در مناطق با آب و هوای شرجی بالا دارند. هنرمندان خوش ذوق با رنگ کردن حصیر و ترکیب آن با نخ‌های رنگی آثار متنوعی تولید می‌کنند. از زیرمجموعه‌های هنر حصیربافی می‌توان بوریا بافی، مرواربافی، بومبابافی و سبدبافی را نام برد.

«صنایع دستی رنگ سازی و رنگرزی سنتی» هنر رنگ سازی و رنگرزی سنتی پس از گسترش صنایع بافت به وجود آمدند. دلیل شکل‌گیری این صنایع دستی تمایل انسان به تنوع رنگی بالا در تولید انواع بافتنی‌ها مانند فرش و پوشاک بود. در رنگ سازی سنتی با استفاده از رنگ دانه طبیعی گیاهان و ترکیب آن‌ها با یکدیگر رنگ‌های طبیعی تولید می‌کردند. از مهم‌ترین گیاهان قابل استفاده در این شاخه می‌توان به روناس، انار، پیاز و روغن کوهی اشاره کرد. در روش رنگ سازی سنتی از لارو حشرات مختلف نیز استفاده می‌کردند. به مرور زمان و با بیشتر شدن مهارت رنگ سازان در ساخت رنگ‌های متنوع، از این هنر در معماری، صنایع چوبی، انواع بافت و صنایع کاغذی بهره بردند. امروزه نیز از صنایع رنگرزی سنتی به‌دلیل طبیعی بودن آن استفاده زیادی می‌شود.

«صنایع دستی چرم» از پرطرفدارترین آثار صنایع دستی در ایران محصولات چرمی هستند. البته صنایع دستی چرمی در نقاط مختلف جهان تولید می‌شوند و می‌توان گفت از مهم‌ترین محصولات دستی صادراتی در تمام جهان هستند. صنعت چرم سازی از صنایع دستی وابسته به محصولات حیوانی است و آثار چرمی دست‌ساز از گران‌قیمت‌ترین صنایع دستی بازار به شمار می‌روند. تنوع آثار هنری چرمی بالا است و شامل انواع مختلف پوشاک، کیف، کفش و وسایل تزیینی می‌شود. از مهم‌ترین زیرمجموعه‌های صنایع دستی چرمی می‌توان به جلدسازی چرمی سنتی، سراجی سنتی، دوخت روی چرم، معرق چرم، نقاشی روی چرم، زین سازی و حکاکی روی چرم اشاره کرد.

«صنایع دستی نمدمالی» نمدمالی از اصیل‌ترین مشاغل ایرانی است و تولیدات آن نمونه‌ای از صنایع دستی ایران هستند. از محصولات نمدی برای تولید انواع فرش، زیرانداز، پتو و ابزار مصرفی دیگر استفاده می‌شود. نمد را از پشم گوسفند تهیه می‌کنند و با رنگ‌آمیزی و کوبیدن آن، آثار متنوعی می‌سازند. در این هنر با استفاده از آب داغ، نمد را ورز می‌دهند و برای استفاده در صنایع دستی نمدی آماده می‌کنند. هنرمندان نمدمال برای تولید انواع زیرانداز زحمت زیادی می‌کشند و نمدمالی از سخت‌ترین شاخه‌های ساخت صنایع دستی به شمار می‌رود.

«صنایع دستی سنگی» تراش سنگ و حکاکی بر آن از نخستین هنرهای دستی ایرانیان به شمار می‌رود؛ البته اشیای سنگی باستانی در نقاط مختلف جهان نشان از قدمت این هنر در تمام جهان دارد. صنایع دستی سنگی به مرور زمان تغییر زیادی کرده‌اند و با کشف سنگ‌های زیبا و تزیینی در گوشه و کنار جهان، تراش و ساخت زیور آلات سنگی نیز رواج پیدا کرد. از زیرشاخه‌های اصلی این صنایع می‌توان به آثار معرق سنگ، فیروزه کوبی، حکاکی سنگ، مشبک سنگ و مرصع کاری سنگ اشاره کرد. آثار هنری سنگی از ماندگارترین صنایع دستی هستند.

«صنایع دستی آبگینه» صنایع دستی شیشه‌ای از زیباترین آثار هنری ایران هستند. آبگینه‌های تاریخی کشف شده در نقاط مختلف ایران قدمت بالای این صنایع دستی را نشان می‌دهند. زیباترین آثار آبگینه ساخت هنرمندان صنعتگر ایرانی را می‌توانید در موزه آبگینه خیابان ۳۰ تیر تهران مشاهده کنید. از زیر مجموعه‌های هنر آبگینه می‌توان به شیشه گری قالبی، شیشه گری فوتی، شیشه گری سه پوسته، شیشه گری دو پوسته، تراش روی شیشه، آب‌گز کاری و مات کاری اشاره کرد. صنایع دستی زیبایی نیز از تلفیق این هنر با هنر میناکاری و صنایع دستی فلزی توسط صنعتگران ایرانی ساخته شده‌اند.

«صنایع دستی سفالگری» سفالگری از محبوب‌ترین صنایع دستی ایران در میان گردشگران است و قدمت بالایی دارد. در هر منطقه‌ای از ایران به‌دلیل دسترسی به عنصر خاک، ساخت ظروف سفالی از گذشته‌های دور رواج داشته است. در دوره‌های مختلف تاریخی انسان‌ها با ترکیب آب و خاک و ساخت ظروف گلی، سفالگری می‌کردند و به مرور زمان خاک رس جایگزین خاک معمولی شد. برجسته‌ترین سفالی های تاریخی کوزه‌ها و کاسه‌های یافت شده در بناهای باستانی هستند.

«صنایع دستی چاپ سنتی» در گذشته از دو نوع چاپ در روش سنتی استفاده می‌کردند. چاپ روی کاغذ و چاپ روی پارچه شاخه‌های مختلف چاپ سنتی بودند. ساخت این صنایع نخست به‌منظور تزیین پارچه و کاغذ انجام می‌شد، اما به مرور زمان جای خود را در معماری نمای مساجد و بناهای تاریخی نیز پیدا کرد. کاشی‌کاری‌های پر نقش و نگار در مساجد تاریخی ایران مانند مسجد شیخ لطف الله از زیباترین نمونه‌های چاپ سنتی هستند. انواع مختلف قلم کاری و کلاه دوزی نیز از زیر مجموعه‌های چاپ سنتی ایران به شمار می‌روند.

«صنایع دستی نگارگری» صنایع دستی نگارگری ایران در جهان شهرت زیادی دارند. این آثار در دسته هنرهای تجسمی قرار می‌گیرند و از زیباترین آثار و صنایع دستی کشور ما به حساب می‌آیند. تنوع این صنایع نیز بالا است و نمونه‌های مختلفی از نگارگری هنرمندان ایرانی در آثار تذهیب، تشهیر، گل و مرغ و نقاشی قهوه‌خانه‌ای به چشم می‌خورند. نگارگری پایه و پیش نیاز بسیاری دیگر از صنایع دستی نیز به شمار می‌رود. نمونه‌های برجسته‌ای از نگارگری ایرانی را می‌توانید در موزه رضا عباسی تهران مشاهده کنید.