یعقوب لیث که بود ؟

یعقوب لیث صفاری با نام اصلی رادمان پور ماهک یا به شکل رایج در پارسی میانه، رادمان ماهکان (رادمان پسر ماهک) پادشاه ایرانی و بنیان‌گذار دودمان صفاریان در سیستان بود ‌. او شهر زرنج را به پایتختی برگزید. بسیاری از پژوهشگران، یعقوب لیث را نخستین شهریار ایرانیِ احیاگر زبان پارسی، پس از فروپاشی شاهنشاهی ساسانیان می‌دانند. وقتی شاعری بنا بر رسم زمان قصیده‌ای به عربی در مدح او سرود، وی او را ملامت کرد که چرا به زبانی که نمی‌فهمد برایش شعر سروده است که «چیزی که من اندر نیابم چرا باید گفت». با شنیدن این سخن، محمد بن وصیف که اداره امور دیوان یعقوب را بر عهده داشت، قصیده‌ای به فارسی در مدحش سرود و این قصیده (براساس روایت مؤلف ناشناس تاریخ سیستان که قصیده را نقل نموده) آغاز سرودن شعر درباری به این زبان گردید. یعقوب لیث، رویگرزاده سیستانی که پیش از رسیدن به حکومت از عیارپیشگان سیستان بود، با پشتکار و شجاعت بی‌نظیرش حکومت قدرتمند طاهریان در خراسان را برانداخت و بازماندگان طاهریان از میان برداشت. او به ایرانی بودن خود مفتخر بود و هدفش بازگرداندن اصالت زبان پارسی و فرهنگ ایرانی به سرزمین ایران بود. یعقوب زبان عربی را که در ایران سیطره پیدا کرده بود، عقب راند و زبان فارسی را زبان رسمی دربار کرد.

یعقوب از کودکی در سیستان داستان‌های مربوط به پهلوانی زال و سام نریمان را می‌شنید و این داستان‌ها در شکل‌گیری شخصیت او به‌عنوان یک عیار و پهلوان، اثرگذار بود. او به‌دلیل علاقه به جنگ و نظامی‌گری از جوانی چکش رویگری را به کناری نهاد و شمشیر جنگاوری را به دست گرفت. خصلت پهلوانی یعقوب سبب می‌شد در حق فقرا تعدی نکند و همین از او چهره یک پهلوان محبوب رشید در نزد مردم را ساخته بود. یعقوب در آغاز به گروه‌های مطوعه که به‌طور داوطلبانه به جنگ می‌رفتند پیوست و چندی پس از آن به درهم بن ناصر که زرنگ را از دست عمال طاهریان درآورده بود گروید. او در جنگی که به فرماندهی درهم با خوارج درگرفت، شرکت کرد و عمار فرمانده خوارج را کشت و شهرت بیشتری کسب کرد .

توان رزمی بالایی که یعقوب در جنگ با خوارج‌ از خود نشان داد، سبب شد از سوی محمد بن طاهر به حاکمیت کرمان منصوب شود. یعقوب علاوه بر کرمان، سیستان را نیز ضمیمه قدرت خود کرد؛ اما هدف او نیشابور بود و فکر تسخیر خراسان یک لحظه هم او را رها نمی‌کرد. یعقوب نمی‌توانست حکومت طاهریان را بر خراسان تحمل کند و سرانجام مصمم شد کار آن‌ها را یکسره کند. او برای حمله به خراسان دنبال بهانه بود که با پناهنده شدن عبدالله بن محمد به محمد بن طاهر (امیر طاهری)، بهانه او فراهم شد و به خراسان یورش برد. در آن زمان عبدالله بن محمد فرمانروایی هرات را داشت و یعقوب که به آنجا چشم داشت، فرصت را غنیمت شمرد و به هرات حمله کرد. یعقوب در این جنگ زخمی شد؛ اما توانست پیروز شود و هرات را به چنگ آورد. عبدالله بن محمد به خراسان گریخت و به محمد بن طاهر پناه آورد. یعقوب لیث فرصت را فراهم دید تا به خراسان حمله کند و قصد دیرین خود را به انجام رساند.

یعقوب در ماه شعبان سال ۲۵ هجری قمری راهی نیشابور شد تا علاوه بر از میان برداشتن عبدالله، نیشابور را هم ضمیمه قدرت خود کند. عبدالله بن محمد از ضعف محمد بن طاهر مطلع بود؛ از این‌ رو، هنگام ورود به خراسان نیروهایش را همراه برد و نیشابور را به محاصره خود درآورد. محمد بن طاهر که فساد تمام دستگاه حکومتش را فرا گرفته بود، قدرت رویارویی با عبدالله را نداشت. سرانجام با وساطت علمای دربار، بین محمد بن طاهر و عبدالله صلح برقرار شد و حکومت طبس و قهستان به عبدالله داده شد. یعقوب به‌دنبال بهانه‌ای دیگر بود تا به نیشابور حمله کند. وقتی احمد بن فضل از دست او گریخت و به محمد بن طاهر پناه آورد، یعقوب لیث از امیر طاهری خواست او را تحویل دهد؛ اما امیر سر باز زد و یعقوب بهانه حمله را به دست آورد. احمد بن فضل خواست خبر حمله یعقوب را به محمد بن طاهر برساند؛ اما حاجب دربار به بهانه خواب بودن امیر او را از ملاقات با محمد بازداشت یعقوب به محمد بن طاهر پیغام فرستاد که برای دستگیر کردن پناهندگان آمده است. امیر طاهری با پناهندگان جلسه گرفت و مشورت خواست. عبدالله بن محمد که خود از پناهندگان بود، پیشنهاد جنگ با یعقوب را داد؛ اما محمد بن طاهر نپذیرفت و گفت اگر بجنگیم او پیروز می‌شود. پس به این نتیجه رسیدند که پناهندگان از شهر بیرون بروند تا بهانه یعقوب حذف شود و به نیشابور حمله نکند

پناهندگان از شهر بیرون رفتند؛ اما اردوی یعقوب در بیرون نیشابور ماند. عبدالله بن طاهر اطرافیان خود را برای تقدیم احترام نزد یعقوب لیث فرستاد و از یعقوب خواست بازگردد؛ اما یعقوب همان جا بماند و به سیستان بازنگشت. یعقوب در شادیاخ، که یکی از محله‌های نیشابور بود فرود آمد و محمد بن طاهر تصمیم گرفت برای دلجویی نزد او برود. وقتی محمد بن طاهر از اسب فرود آمد تا نزد یعقوب برود، یعقوب دستور داد او و همراهانش را دستگیر کنند. به این ترتیب یعقوب در سال ۲۵۹ هجری قمری بر خراسان مستولی شد و حکومت صفاریان را تشکیل داد. یعقوب لیث بر خراسان غالب شد و منشور ولایات خراسان را از خلیفه عباسی دریافت کرد. اکنون یعقوب حاکم قلمرو شرقی ایران محسوب می‌شد؛ اما دغدغه شورشیانی چون عبدلله بن محمد و دیگران سبب ناآرامی او می‌شد. علاوه بر آن‌ها، زیدیان نیز در شمال ایران قدرت گرفته بودند و شورش‌هایی را علیه حکومت یعقوب به راه می‌انداختند. یعقوب بخشی از نیروی خود را صرف مبارزه با زیدیان کرد و در تعقیب آن‌ها به شمال ایران رفت. حسن بن زید به دیلمستان گریخت، مردم دیلمستان از حسن بن زید حمایت کردند و اجازه دسترسی یعقوب به او را ندادند یعقوب برای تعقیب زیدیان به رویان مازندران رفت و در آنجا خراج دو ساله را یک‌جا از مردم طلب کرد. جوری بر مردم سخت گرفت که به فقر گرفتار شدند و در فراهم کردن لباس و غذا دچار مشکل شدند. یعقوب لیث به تلافی پس ندادن حسن بن زید حاکمی ظالم برای مرد طبرستان و رویان تعیین کرد؛ اما مردم به خانه او ریختند و حاکم شهر را کشتند.

یعقوب به طبرستان رفت و از شدت خشم، شهر را به آتش کشید؛ اما در راه رفتن به رویان، مگس‌ها به شترهای او هجوم بردند و شترها را هلاک کردند. این اولین ضربه‌ای بود که به سپاه یعقوب وارد شد. بعد از آن بارانی سیل‌آسا بارید و ۴۰ شبانه‌روز تداوم یافت و چنان یعقوب را کلافه کرد و او حتی مجال جابه‌جایی لشکریانش را نیافت. همه چیز به اینجا ختم نشد و زلزله نیز مزید بر علت شد. زلزله شدیدی در شمال ایران شکل گرفت که به گفته منابع تا سه روز پس لرزه‌های آن تداوم یافتند و ۲۰۰۰ نفر از یاران و سپاهیان یعقوب در اثر آن جان خود را از دست دادند. تمامی این حوادث، نیرو و قدرت یعقوب را تضعیف کرد و او را که به «سندان سیستان» شهرت داشت در هم شکست. بعد از این حوادث، یعقوب لیث برآوردی از سپاهش به عمل آورد و متوجه شد ۴۰,۰۰۰ تن از سپاهیانش را از دست داده است. تعقیب حسن بن زید، هزینه‌های زیادی برای او ایجاد کرد. او لشکریانش را از دست داد؛ اما نه عبدلله بن محمد را به چنگ آورد و نه حسن بن زید را. حرکت نسنجیده او ضرباتی به سپاهش وارد کرد که بعدها سبب ضعف وی در رویارویی با خلیفه شد.

سرانجام یعقوب توانست محل اختفای حسن بن زید و عبدلله بن محمد را پیدا کند. آن‌ها در ری بودند. یعقوب لیث به حاکم ری پیغام داد تا آن‌ها را به او تحویل دهد. حاکم ری ترسید و هر دو را به یعقوب تحویل داد. به گفته منابع یعقوب لیث هر دوی آن‌ها را در محله شادیاخ نیشابور با میخ آهنین به دیوار دوخت. المعتمد بالله، خلیفه عباسی بغداد، به‌دلیل لشکرکشی بدون هدف و نتیجه یعقوب لیث بر او خشم گرفت و نامه‌ای به عبیدالله بن طاهر حاکم عراق نوشت که فرمان خلیفه که در آن یعقوب لیث را از حاکمیت خراسان عزل کرده است را برای حجاج بخواند و ۳۰ نسخه از رونوشت آن را به سراسر ایران ارسال کند. متن نامه چنین بود: ما پیش از این یعقوب لیث صفاری را به ایالت سیستان سرافراز کردیم. اکنون که علامت طغیان از وجنات او ظاهر شده است، حکم می‌کنیم بر او لعنت شود یعقوب لیث در راه نبرد علیه خلیفه عباسی و لشکرکشی از خراسان به بغداد، به بیماری مبتلا شد و به دیار باقی شتافت.

آرامگاه یعقوب لیث صفاری در شمال شرق روستای شاه‌آباد در شهر دزفول در استان خوزستان قرار دارد. آرامگاه گنبدی دندانه‌دار مخروطی شکل دارد که جذاب‌ترین بخش آن است. سازه اصلی این بنا با خشت خام ساخته و نقش‌برجسته‌هایی در آن مشاهده می‌شوند که از ملاط گچ و خاک تشکیل شده‌اند. آرامگاه یعقوب در یکی از محوطه‌های تاریخی شهر جندی‌شاپور قرار دارد. این محوطه که ویرانه‌هایی از آن باقی مانده گورستانی با قبرهای باستانی نیز در دل خود جای داده است. وجود این قبرستان، گواه قدمت آرامگاه یعقوب لیث صفاری است