مردان نمکی چه کسانی بودند؟

در زمستان سال ۱۳۷۲ (۱۹۹۳ میلادی) هنگام حفاری معدن نمک در چهرآباد استان زنجان، به طور اتفاقی یک جسد مومیایی کشف‌ شد. این اکتشافات در سالهای بعد نیز ادامه پیدا کرد و در نهایت 6 جسد مومیایی کشف شد که به مردان نمکی مشهور شدند.

درواقع مردان نمکی گروهی از مومیایی‌های طبیعی هستند که در معدن نمک مردند و سپس به‌طور طبیعی در نمک حفظ شدند. و به گفته دانشمندان آنها متعلق به دوره‌های مختلف تاریخ ایران هستند.

اولین مرد نمکی در سال 1994 در جریان عملیات معدن‌کاری کشف شد. برآوردها این است که این مرد در حدود 1700 سال پیش، در زمان ساسانیان بوده و هنگام مرگ حدود ۳۷ سال و قد وی حدود ۱۷۵ سانتی‌متر بوده‌است. سر این مرد نمکی، که به خاطر موی سفید و ریش بلند خود مشهور شده است، در حال حاضر در ویترینی شیشه‌ای در موزه ملی ایران در تهران در معرض عموم قرار دارد.

تصویر و چهره سازی مرد نمکی شماره 1

با وجود کشف استثنایی مرد نمکی شمارهٔ یک در سال ۱۳۷۲ تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره‌برداری از معدن صورت نگرفت. پاییز ۱۳۸۳ معدنکاران در حین کار با بولدوزر دوباره با بقایای اسکلت انسانی برخورد کردند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود و با جستجوی معدن‌کاران در میان خاک‌های آشفته علاوه‌بر جمع‌آوری قسمت‌هایی از بقایای انسانی تکه‌تکه شده، شماری اشیاء به دست آمد که توسط بهره‌بردار به ادارهٔ میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد. بررسی‌های نخستین بر روی بقایای انسانی که پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی شمارهٔ ۲ نامگذاری شد، نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتی‌متر بوده که در جریان ریزش دیواره‌ها و سقف تونل کشته شده‌است. از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد می‌توان به تکه سبد و میخ‌های چوبی، طناب‌های گیاهی و منسوجات اشاره کرد. کشف اتفاقی مرد نمکی شمارهٔ ۲ و مجموعه‌ای از اشیاء موجب از سرگیری پژوهش‌های باستان‌شناسی در معدن نمک چهرآباد پس از گذشت ۱۱ سال شد؛ بنابراین کاوش در معدن با وجود شرایط آب و هوایی نامناسب و دشوار در دی‌ماه ۱۳۸۳ به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی‌مانده آغاز شد.

مرد نمکی شمارهٔ ۲، با بقایای موی او، متعلق به ۱٬۸۰۰ سال پیش در دورهٔ اشکانیان

مرد نمکی شمارهٔ ۳ همچون مرد نمکی ۲ به صورت اتفاقی و طی کار باطله‌برداری بولدوزر توسط معدن‌کاران در سال ۱۳۸۳ کشف شد. به دلیل سقوط یک صخرهٔ بسیار بزرگ نمک بر روی مرد نمکی شمارهٔ ۳ و همچنین کشف آن توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی شده و تکه‌تکه به دست آمد. آنچه که مرد نمکی شمارهٔ ۳ نامیده شد در واقع بقایای استخوان، لباس و قسمت‌هایی از بافت نرم فردی بود که همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده بود.

بقایای استخوان‌های مرد نمکی شمارهٔ ۳ متعلق به ۲٬۳۰۰ سال پیش

مرد نمکی شمارهٔ ۴ سالم‌ترین و کامل‌ترین جسد نمکی به دست آمده از معدن چهرآباد است و به رغم آسیب‌دیدگی به هنگام مرگ تقریباً بیشتر قسمت‌های بدن این مومیایی سالم باقی‌مانده‌است. این جسد شامل مجموعه‌ای از استخوان‌ها و بافت نرمی است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملاً خشک شده‌است. براساس پژوهش‌های انجام گرفته مشخص شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته‌است. قد این مومیایی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی‌متر و بر گوش‌هایش حلقهٔ فلزی دیده می‌شود، موهای سر وی کوتاه، به رنگ خرمایی و همراه این مومیایی اشیای جالب توجهی نیز کشف شد. یکی از این اشیاء چاقوی فلزی با دستهٔ استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه‌ای این مومیایی بسته شده‌است و از اشیای دیگر می‌توان به دو کوزهٔ کوچک سفالی سالم اشاره کرد. از ویژگی‌های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که بر تن او دیده می‌شود؛ این لباس از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده‌است.

مرد نمکی شمارهٔ ۴، در بنای ذوالفقاری زنجان، اسفند ۱۳۸۶

این مومیایی طبیعی نیز در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر بقیهٔ قسمت‌های بدن زیر صخره و سنگ‌های آواری بزرگ قرار گرفته بود. شکل جسد نشان می‌داد که این شخص نیز همچون نمونه‌های پیشین بر اثر حادثه‌ای که منجر به تخریب و ریزش تونل گردیده، کشته و مدفون شده‌است. برخلاف مومیایی نمکی شمارهٔ ۴ بیشتر بافت بدن مرد نمکی شمارهٔ ۵ پوسیده و از میان رفته بود و بافت نرم فقط در قسمت‌هایی کوچک از دو دست، پاها بخش‌هایی از صورت، سینه و لگن باقی‌مانده بود. موی سر جسد به شرایط محیطی که مرد نمکی در آن قرار گرفته بر می‌گردد، کم بودن میزان نمک در این محیط نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی شمارهٔ ۵ است.

ششمین مرد نمکی با آغاز فصل سوم کاوش در خرداد ۱۳۸۶ بر اثر بارندگی‌ها و شست‌وشوی نمک، پس از حدود ۴۰ سانتی‌متر حفاری در نزدیکی محل کشف مرد نمکی شمارهٔ ۲ پیدا شد، اما به علت نبود مجوز حفاری و مشکل در نگهداری، این جسد تاکنون درون نمک باقی‌مانده‌است. جمجمهٔ ششمین مرد نمکی مربوط به دورهٔ ساسانی است. در فصل سوم کاوش‌های باستان‌شناسی معدن نمک چهرآباد زنجان، هیأتی از دانشگاه بوخوم و موزهٔ این شهر، دانشگاه سوئیس و ادارهٔ کل میراث فرهنگی استان زنجان همکاری می‌کنند. این کاوش‌ها براساس تفاهمنامه‌ای میان ادارهٔ کل میراث فرهنگی استان زنجان، دانشگاه بوخوم و موزهٔ معدن بوخوم آلمان صورت می‌گیرد