10زیرژانر علمی-تخیلی

1. سفر فضایی (space travel) محبو‌ب‌ترین و شناخته‌شده‌ترین زیر ژانر علمی-تخیلی که می‌توان گفت مفهوم اولیه‌ی این ژانر را در خود جای داده است. درست است که سفر فضایی در واقع ترکیبی از چندین عنصر علمی-تخیلی است، ولی عنصر اصلی آن نوعی سفر علمی به ناشناخته‌ها (اغلب فضا) و یا داستان مهیا شدن برای این سفر است. هرچیزی در این فیلم‌ها، از وسیله‌ و روش‌های سفر گرفته تا مقصد، می‌تواند از کاملا منطقی و علمی تا کاملا ساختگی و فرضی متغیر باشد. برخی بر جنبه‌های واقع‌گرایانه، علمی و آموزشی سفر فضایی تمرکز می‌کنند و بعضی دیگر از این مفهوم تنها به عنوان استعاره‌ای از آزادی یا کنترل انسان بر فضای ناشناخته بهره برده‌اند. بعضی نمونه‌ها هم سعی کردند مفاهیم عمیقی مانند مسائل انسانی را در خلال این سفرها به تصویر بکشند. «میان‌ستاره‌ای» (Interstellar) کریستوفر نولان، «ماه» (Moon) به کارگردانی دانکن جونز از نمونه‌های شناخته‌شده‌ی این ژانر هستند.

2. اپرای فضایی (Space Opera) مشخصه‌ی داستان‌های اپرای فضایی دنیایی وسیع و تمدنی گسترده است که به زمین محدود نمی‌شود. در اغلب این داستان‌ها درگیری‌هایی بین نژادها یا جناح‌های مختلف درجریان است و داستان از زاویه‌ی دید افراد حاضر در این درگیری‌ها گفته می‌شود. از آن‌جایی که این داستان‌ها در فضا و سیارات مختلف رخ می‌دهند، هسته‌ی اصلی این زیر ژانر علمی-تخیلی را می‌توان سفر با سرعتی بیشتر از سرعت نور دانست. در کنار آن این فیلم‌ها عمدتا پیشرفت‌های تکنولوژیکی یا اجتماعی، سلاح‌های آینده‌نگرانه و سایر فناوری‌های پیشرفته را در پس‌زمینه‌ای از امپراطوری‌های کهکشانی و جنگ‌های بین‌ستاره‌ای نژادهای مختلف نشان می‌دهد. حضور قهرمان موعود هم از دیگر عناصر این زیرژانر است. قهرمانی که ظهورش به طرق مختلف پیش‌بینی شده و وعده داده شده است که با حضورش درگیری‌ها پایان می‌یابد و تعادل جهان را بازخواهد گرداند. اکثر بلاک‌باسترهای محبوب علمی-تخیلی مانند «جنگ ستارگان» (Star Wars)، «پیشتازان فضا» (Star Trek) از این زیرژانر هستند.

فاجعه‌/ حمله‌ی بیگانگان (Disaster and Alien Invasion) موضوع این فیلم‌ها می‌تواند وجود، حمله و یا آدم‌ربایی بیگانگان باشد، ولی به‌هرحال عنصر مشترک همه‌ی آن‌‌ها برقراری ارتباط و همزیستی انسان و بیگانه است. در اغلب این فیلم‌ها نوعی توطئه، اشتباه یا پنهان‌کاری دولتی اوضاع را پیچیده‌تر می‌کند و همین امر موجب می‌شود تا اکثر آن‌ها ته‌مایه‌ای از انتقاد سیاسی داشته باشند. «جنگ دنیاها» (War Of The Worlds) اچ. جی. ولز که بارها در سینما از آن اقتباس شده، و فرنچایز «بیگانه» (Alien) و فیلم «ورود» (Arrival) به کارگردانی دنیس ویلنوو از بهترین نمونه‌های این زیرژانر هستند

4-آخرالزمانی/ پساآخرالزمانی (Apocalyptic/Post-Apocalyptic) داستان فیلم‌های آخرالزمانی حول محور فاجعه‌ای قریب‌الوقوع می‌چرخد که منجر به پایان تمدنی که می‌شناسیم و جهان خواهد شد مانند جنگ هسته‌ای، بیماری‌های واگیردار، بلایای طبیعی یا حمله بیگانگان. توسعه فناوری نقش بزرگی در این فیلم‌ها ایفا می‌کند و اغلب به‌عنوان منبع اصلی درگیری یا عامل اتفاق نشان داده می‌شود. درصورتی که تمرکز داستان به‌جای حادثه‌ی عامل ایجاد آخرالزمان، بر وضعیت پساآخرالزمانی در نتیجه‌ی اتفاقی باشد که قبلا رخ داده، داستان پساآخرالزمانی خواهد بود. در این موارد ممکن است درباره‌ی اتفاق افتادن آخرالزمان اطلاعات زیادی داده نشود و تمرکز تنها بر بازمانده یا بازماندگان پس از این رویداد و از بین رفتن تمدن باشد.

5-ویرانشهری (Dystopia) فیلم ویرانشهری نیز یکی از زیر ژانرهای فیلم های علمی-تخیلی هستند که بر وضعیت آشفته جهان تمرکز دارد. ویرانشهر دنیایی خیالی است که در آن همه چیز به اشتباه پیش رفته است. این فیلم‌ها که در آینده اتفاق می‌افتند، اکثرا جوامعی را نشان می‌دهند که بعد از یک اتفاق بزرگ (انقلاب یا آخرالزمان یا…) تشکیل شده‌اند و در ابتدا به امید یک آرمانشهر شکل گرفته‌اند، ولی اکنون به دنیایی پر از خشونت، ظلم و بیماری تبدیل شده‌اند. به طور کلی، مضامین رایج در فیلم‌های ویرانشهری عبارتند از: انسان‌زدایی، سرکوب فردیت، و از بین بردن تبعیض به قیمت تعدی به حقوق بشر که از طریق قوانین وضع‌شده توسط دولت‌مردان به اعضای جامعه تحمیل می‌شود. به عبارت دیگر، یک فیلم ویرانشهری این موضوع را بررسی می‌کند که رسیدن به نقطهی مقابل یک جامعه اتوپیایی چگونه اتفاق می‌افتد و زندگی در این جامعه چه شرایطی دارد. این ژانر فرعی اغلب مضامین و ویژگی‌های یک فیلم پساآخرالزمانی را هم دارد. سه‌گانه‌ی «عطش مبارزه» (The Hunger Games) و «وی مثل وندتا» (V for Vendetta) به کارگردانی جیمز مک تیگ را به عنوان نمونه‌های درخشان فیلم ویرانشهری می‌توان نام برد.

پانک (Punk) تمرکز اصلی پانک در ژانر علمی-تخیلی بر فناوری و معمولاً یک نوع خاص از فناوری است. عنصر شورش معمولا عنصر پیش‌برنده‌ی داستان است و شخصیت‌های اصلی هم اغلب از اعضای حاشیه‌ای جامعه هستند (اشاره به معنای اصلی کلمه پانک). اغلب برای توصیف پانک علمی-تخیلی از اصطلاح «آینده‌ی به عقب بازگشته» (Retrofuturism) استفاده می‌شود، زیرا فضاسازی‌های موجود در این زیرژانر اصولاً بر اساس فناوری‌های دوران گذشته با تغییرات آینده‌نگرانه است. در نتیجه هر فیلم علمی-تخیلی که در آینده‌ای ویرانشهری اتفاق می‌افتد و دارای پیشرفت‌های تکنولوژیکی منحصربه‌فرد است، می‌تواند در زیرژانر پانک قرار بگیرد، اما همین زیر ژانر را بر اساس تکنولوژی‌ای که دنیاسازی بر اساس پیشرفت آن شکل گرفته می‌توان به ژانرهای متعدد تقسیم کرد؛ از آن جمله: استیم‌پانک (بر اساس فناوریهای عصر بخار) نانوپانک (شامل فناوری نانو)، اتم‌پانک (طراحی شده براساس دوران جنگ سرد/عصر اتمی) سایبرپانک که درواقع اصلی‌ترین ژانر پانک است. نقطه‌ی شروع افزودن کلمه‌ی «پانک» به کلمات مختلف و ساخت زیرژانرهای جدید از سایبرپانک بوده است. مولفه‌ی اصلی سایبرپانک چشم‌اندازی تیره و ویرانشهری از آینده‌ی تمدن بشری است. جایی که فناوری و بشریت در ترکیب نئونی و کثیفی تحت ستم شرکت‌های بزرگ فناوری کنار هم قرار گرفته‌اند. درواقع سایبرپانک ترکیبی عالی از آینده ویرانشهری، فناوری پیشرفته و جنایات نوآر و فراانسانی‌گرایی است که بعضا مفاهیم سیاسی مترقی‌تر را در دل داستان بررسی می‌کند. دیگر ژانر محبوب پانک، استیم‌پانک (Steampunk) است. داستان‌های این زیرژانر در دنیایی اتفاق می‌افتند که با بخار و دیگر فناوری‌های قدیمی عصربخار پیش می‌رود. عناصر اصلی این داستان‌ها فضا و پوشش‌های ویکتوریایی است، هرچند فضا به قدری ماشینی است و ابزار تکنولوژی جوری تغییر کرده است که امکان وجود آن‌ها در دوره‌ی ویکتوریایی نیست.

7-سفر در زمان (Time Travel) همانطور که از نامش پیداست، این زیرژانر علمی-تخیلی بر مفهوم سفر در زمان متمرکز است. داستان این فیلم‌ها ممکن است به مفهوم سنتی سفر در زمان از طریق یک دستگاه با تکنولوژی پیشرفته به آینده یا گذشته بپردازند یا سفر در فضا-زمان را بررسی کنند. حتی به عقیده‌ی بعضی داستان‌هایی با مفهوم تاریخ‌ جایگزین یا جهان‌های موازی هم در این زیرژانر قرار می‌گیرند. فیلم‌های تاریخ جایگزین در واقع مفهوم زمان و انتخاب‌ها را بررسی می‌کنند. در این داستان‌ها، معمولاً با دخالت عنصری جدید که نتیجهی یک رویداد را تغییر می‌دهد، مسیر تاریخ به نوعی دستخوش تغییر می‌شود. فیلم‌های جهان موازی هم بسیار شبیه به تاریخ جایگزین است، اما به‌جای تغییر ساده‌ی مسیر تاریخ، داستان‌های جهان موازی دنیایی کاملاً جدید با قوانین متفاوت را خلق می‌کنند. «بازگشت به آینده» (Back to the Future) به کارگردانی رابرت زمیکس و تهیه‌کنندگی استیون اسپیلبرگ از بهترین و خاطره‌انگیزترین نمونه‌های این زیرژانر است. فیلم «۱۲ میمون» و «اثر پروانه‌ای» (Butterfly Effect) هم به‌ترتیب در دسته فیلم‌های جهان موازی و تاریخ جایگزین قرار می‌گیرند.

رباتی/ هیولایی (Robot and Monster Films) ربات‌ها موجودات مصنوعی هستند که به گونه‌ای طراحی شده‌اند که شبیه انسان به نظر برسند و عمل کنند. در بعضی از افیلم‌های این زیرژانر، انسان‌ و ربات زندگی مسالمت‌آمیزی در کنار هم دارند. در موارد دیگر داستان بر سر تقابل انسان و ربات و یا حتی تسلط ربات بر انسان و جنگ بین آن‌هاست. در بعضی دسته‌بندی‌ها فیلم‌هایی با محوریت هوش مصنوعی را هم در این دسته قرار می‌دهند. در کل در بسیاری از فیلم‌ها از ربات‌ها یا اندروید و نقش آنها در جامعه استفاده می‌شود. ولی باید توجه داشت وجود یک اندروید یا ربات فیلم را به زیرژانر رباتی تبدیل نمی‌کند و داستان باید حتما حول محور ربات یا تقابل و تاثیر حضور آن بر جامعه باشد.درباره‌ی زیرژانر هیولایی که زیرژانری از علمی-تخیلی است باید در نظر داشته باشیم که منظور از هیولا، موجودات آزمایشگاهی و ساخته دست بشر است که به دلیلی مانند اشتباه یا جهش، مشکل‌ساز می‌شوند. با این تعریف که آن را از فیلم‌های هیولایی ژانر وحشت متمایز می‌سازد، «گودزیلا» (Godzilla) و «ژوراسیک پارک» (Jurassic Park) شناخته‌شده‌ترین مثال‌ها برای زیرژانر هیولایی علمی-تخیلی هستند. «ترمیتاتور» (Terminator) و «ترنسفورمرز» (Transformers) هم از فیلم‌های رباتی شناخته شده‌اند یه نکته ای هم هست اینه که بعضی از فیلم های هیولایی به سبک «کایجو» هستند که متفاوت تر هستند مثل گودزیلا که قبلاً اشاره کردم.

9.ابرانسان‌ها (Superhuman) فیلم‌های ابرقهرمانی شامل یک یا گروهی از انسان‌هاست که به دلیل اصلاح و دستکاری عمدی ژنتیکی یا جهش‌های تصادفی دچار تغییرات ژنتیکی شده‌اند و توانایی‌های مافوق بشری پیدا کرده‌اند. درواقع این زیرژانر اغلب ایده تکامل انسان‌ها به موجودات قدرتمندتر و کارآمدتر را بررسی می‌کند. معمولاً عنصر تعیین‌کننده در این فیلم‌ها نحوه‌ی برخورد جامعه و دولتمردان با این ابرانسان‌هاست. دربعضی از این فیلم‌ها ابرانسان‌ها توسط جامعه پذیرفته شده‌اند و با تبدیل شدن به ابرقهرمان، در مبارزه با جرم و جنایت شرکت می‌کنند. در بعضی موارد هم به دلایل گوناگون تبدیل به ابرشرور شده‌اند و برای جامعه مشکل می‌آفرینند. تمام فیلم‌های کمپانی‌های محبوب مارول و دی‌سی در این زیرژانر قرار می‌گیرند.

10.علمی-تخیلی نظامی (Military Science Fiction) علمی-تخیلی نظامی در آینده اتفاق می‌افتد و متمرکز است بر سفر یک سرباز (یا جوخه) عضو یک ارتش و نبردهایی که در آن شرکت می‌جوید و چالش‌هایی که با آن‌ها مواجه می‌شود. این نبردها می‌توانند راهی برای محافظت از جامعه در برابر دشمنان و حتی بیگانگان، یا موقعیتی اضطراری باشد. درمواردی حتی می‌توانند به‌عنوان راهی برای کنترل شهروندان خود جامعه به کار گرفته شوند. شرکت قهرمان فیلم در نبردی با استفاده از تکنولوژی پیشرفته عنصر مشترک داستان‌های این زیر ژانر است. معمولاً محتوای اصلی داستان‌های این زیرژانر تقابل قوانین نظامی و اخلاقیات است و نقدهایی بر سیستم‌های سلب و نظامی حاکم بر جوامع امروزی در این داستان‌ها شکل می‌گیرد.