داستان زایش مهر ایزدبانوی ایرانی

شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است. این جشن در ۹ آذر ۱۴۰۱ به عنوان زایش مهر (ایزد ایرانی) ثبت میراث جهانی شده‌است. در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم‌کرهٔ شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود. شب چله به میان غروب آفتاب ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در ۱ دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود. خانواده‌های ایرانی معمولاً در این شب، انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه و انار و خرمالو را مهیا و دور هم میل می‌کنند. شاهنامه‌خوانی و قصه‌گویی بزرگان خانواده برای دیگر اعضای خانواده و همچنین فال‌گیری با دیوان حافظ نیز رایج است. اما شب چله در کشورهای نیمکره جنوبی برخلاف نیم‌کره شمالی کوتاه‌ترین شب سال است.

شب یلدا در گاهشماری ایرانیان باستان از سال ۵۰۲ پیش از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت. چله و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم روزگاران دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند. مردم در جغرافیای ایران به‌ویژه در حوزه تمدن زاگرس رافدین بیش از سه هزار سال پیش با پدیده‌های خورشیدی مانند بزرگ‌ترین شب- بزرگ‌ترین روز - اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی آشنا بودند. و از یک دوره ای این ایام ویژه یا پدیده خورشیدی جنبه تقدس و دینی به خود گرفته‌است. مردم به‌ویژه در تمدن زاگرس رافدین در دوره یکجانشینی (شهرنشینی) متوجه شدندکه در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند. این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکشند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی - هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آن را شب زایش خورشید (مهر) نامیده و آن را آغاز سال قرار دادند کریسمس مسیحیان نیز ریشه در همین اعتقاد دارد. در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع می‌شد و در اوستا، واژه «سَرِدَ» (Sareda) یا «سردَ» (Saredha) که مفهوم «سال» را افاده می‌کند، خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.

شب یلدا را شب میلاد خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ هم می‌دانند. دربارهٔ آن دو روایت عمده رایج است. روایت اول، داستانی‌ست که قرار است در این پست به آن بپردازیم و دومین روایت می‌گوید:«در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان که مصادف است با سال ۱۹۶ میلادی، پیامبری در شب یلدا زاده می‌شود. او را دو دولفین از آب بیرون می‌آورند، چه آنکه براساس آئین مهر، آب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌است.» در هردو روایت، شب یلدا شب تولد مهر است و این بازمانده از آداب مهری است که در شرق مدیترانه به‌طور وسیعی رایج بوده و آثارش از جمله در معابد مهری باقی‌مانده در پالمیرا در اردن فعلی دیده می‌شود.

درباره نحوه زایش این ایزدبانو هم روایت‌های متفاوتی موجود است. ۱- از دل سیاهی شبی درازآهنگ و سرد، مهر در یک غار گود و کم‌ارتفاع در میان کوه‌های البرز و از دل سنگی به دنیا می‌آید. در هنگام تولد تنها یک کلاه بر سر دارد و شمشیر و تیروکمان در دست. (برخی زاده شدن مهر از درون سنگ را استعاره از فروغ ناشی از برخورد دو سنگ به هم می‌دانند) می‌گویند میترا (مهر) هنگام تولد کره‌ای در دست دارد و دست دیگرش را بر دایره البروج گرفته‌ است.

۲- آناهیتا، الهه باروری آریایی، مهر را به صورت باکره درون غاری در تاریکی مطلق به دنیا می‌آورد. در این روایت گاهی از سه چوپان (بعضی روایات دو چوپان) صحبت به میان می‌آید که هنگام زایش وی در غار حضور دارند. آناهیتا پس از زایش مهر وی را روی برگ گل نیلوفر قرار می‌دهد.

۳- مهر از درون گل نیلوفر و روی برکه‌ آبی که متعلق به آناهیتا بوده‌ به دنیا می‌آید. بیرون آمدن مهر از گل نیلوفر در برخی تندیس‌های به دست آمده نمایش داده شده‌است.

اما ادامه داستان در همه روایات یکسان است. برای طولانی‌تر نشدن پست به صورت خلاصه ادامه زندگی میترا رو می‌گم. مهر به عنوان نمادی از روشنایی و گرمای خورشید، زمین سرد و تاریک را روشن و گرم می‌کند. او با دیدن یک گاو جوان، با او دوست می‌شود و به غار خود می‌برد. گاو می‌گریزد اما مهر با کمک دیگر حیوانات، گاو را به غار می‌برد و قربانی می‌کند. از خون گاو زمین بارور می‌شود و حیوانات اهورایی به وجود می‌آیند. اهریمن برای از بین بردن این خون و نطفه گاو تلاش می‌کند، اما مهر با مقابله با اهریمن، زمین را نجات می‌دهد. در پایان مهر با به پایان رساندن وظیفه بزرگ خویش همراه ایزدیاران شام آخر را در شب یلدا می‌خورند. (بسیار شبیه به ماجرای شام آخر مسیح و حواریون) مهر و ایزدیاران گاوی را قربانی و گوشت او را کباب کردند. خون گاو را درون جام ریختند و از گندمی که مهر رویانده بود نان درست کردند و عصاره‌ای را که از انگورهای مهر بدست آمده بود همراه با آن نوشیدند. در پایان شب یلدا، مهر بر ارابه‌ای با چهار اسب به سوی آسمان عروج می‌کند و با خورشید یکی می‌شود. خورشید از مهر، نور و گرما می‌گیرد و در بامداد پس از طولانی‌ترین شب زمین در آسمان طلوع می‌کند. مهرآیینان برای نیایش مهر، خورشید را نیایش می‌کردند. پس از مسیحی شدن رومیان، آیین میترائیسم در میانشان رواج یافت. میترائیسم چنان در روم رواج یافت که ۳۰۰ سال پس از تولد عیسی مسیح (ع)، کلیسا جشن تولد مهر را به عنوان زادروز عیسی(ع) پذیرفت، زیرا زمان دقیق تولد آن پیامبر بزرگ روز به روشنی مشخص نبود. یلدا را باید جشنی آریایی دانست که پیروان میترائیسم آن را از هزاران سال پیش در حوزه تمدن و فرهنگ ایران برگزار می‌کرده‌اند.