خسوف و کسوف

خسوف (ماه‌گرفتگی) چیست؟ به فرو رفتن ماه در سایه‌‌ی زمین، خسوف یا ماه‌گرفتگی می‌گوییم. سایه زمین زمانی روی ماه می‌افتد که خورشید و زمین ماه هم‌راستا شوند و زمین بین خورشید و ماه قرار بگیرد. در این‌صورت سایه‌ای که در اثر تابش خورشید، پشت زمین تشکیل می‌شود، روی ماه می‌افتد و ما موقتا ماه را سرخ‌فام یا خاکستری می‌بینیم.

وقتی زمین ضمن گردش در مدار خود، بین ماه و خورشید قرار بگیرد، سایه‌ی زمین روی ماه می‌افتد و خسوف یا ماه‌گرفتی رخ می‌دهد. اگر تمام قرص ماه در سایه زمین فرو رود، می‌گوییم خسوف یا ماه‌گرفتگی کامل است. اما اگر زمین تنها بر بخشی از قرص ماه سایه بیاندازد، می‌گوییم خسوف یا ماه‌گرفتگی جزئی است. چنانچه ماه وارد نیم‌سایه‌ی زمین شود، می‌گوییم ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای است.

ماه‌گرفتگی فقط زمانی رخ می‌دهد که خورشید، زمین و ماه در یک راستا باشند. لذا ماه‌گرفتگی فقط زمانی اتفاق می‌افتد که قرص ماه کامل باشد. اما عکس قضیه همیشه درست نیست؛ یعنی هر بار که قرص ماه کامل ‌شود، الزاما خسوف رخ نمی‌دهد، زیرا مدار ماه نسبت به صفحه مداری زمین حدود ۵ درجه شیب‌ دارد. درنتیجه، بیشتر اوقات ماه کامل بی‌آنکه وارد سایه‌ی زمین شود، از شمال یا جنوب سایه زمین عبور می‌کند و خسوف رخ نمی‌دهد.

وقتی خورشید به زمین می‌تابد، پشت‌ِ زمین دو نوع سایه تشکیل می‌شود؛ یکی «سایه کامل» و دیگری «نیم‌سایه». •سایه (umbra): به بخشی از سایه که در اثر مسدود شدن کامل منبع نور در پشت جسم تشکیل می‌شود، سایه یا سایه کامل می‌گوییم. •نیم‌سایه (penumbra): به بخشی از سایه که در اثر مسدود شدن تنها بخشی از منبع نور در پشت جسم تشکیل می‌شود، نیم‌سایه می‌گوییم

خورشیدگرفتگی یا کسوف (به پهلوی، مهرتَمیک) زمانی اتفاق می‌افتد که بخشی از زمین در سایه‌ای که ماه به‌طور کامل یا جزئی جلوی نور خورشید را می‌گیرد، فرومی‌رود. این زمانی اتفاق می‌افتد که خورشید، ماه و زمین در یک راستا قرار گیرند. چنین هم‌ترازی هم‌زمان با ماه جدید (سیزیژی) است که نشان می‌دهد ماه نزدیک‌ترین به دایرةالبروج است.[۲] در یک کسوف کامل، قرص خورشید به‌طور کامل توسط ماه پوشیده می‌شود. در کسوف‌های جزئی و حلقوی، تنها بخشی از خورشید پوشیده می‌شود.

طی فرایند خورشیدگرفتگی کامل، ماه روی خورشید را می‌پوشاند و تاریکی همه جا را فرا می‌گیرد. از بالای قرص پوشیده‌شدهٔ خورشید، خورشید گرفتگی ۵ دی به صورت کلی بوده‌است گویی فورانی از آتش، نور و گازهای بسیار داغ به آسمان زبانه می‌کشد.

کسوف کامل نادر است زیرا زمان ماه جدید در فصل خسوف باید دقیق‌تر باشد تا بین ناظر (روی زمین) و مراکز خورشید و ماه هماهنگ شود. علاوه بر این، مدار بیضی شکل ماه اغلب آن را به اندازه کافی از زمین دور می‌کند که اندازه ظاهری آن به اندازه‌ای بزرگ نیست که بتواند خورشید را به‌طور کامل مسدود کند. خورشیدگرفتگی کامل در هر مکان خاص نادر است زیرا کلیت فقط در امتداد یک مسیر باریک در سطح زمین وجود دارد که توسط سایهٔ کامل یا سایهٔ ماه ردیابی می‌شود. کسوف یک پدیدهٔ طبیعی است. با این حال، در برخی از فرهنگ‌های باستانی و مدرن، خورشیدگرفتگی به دلایل ماوراءطبیعی نسبت داده می‌شد یا به عنوان نشانه‌های بد تلقی می‌شد. خورشید گرفتگی کامل می‌تواند برای افرادی که از توضیح نجومی آن بی‌خبرند ترسناک باشد، زیرا به نظر می‌رسد خورشید در طول روز ناپدید می‌شود و آسمان در عرض چند دقیقه تاریک می‌شود.

از آنجایی که نگاه مستقیم به خورشید می‌تواند منجر به آسیب دائمی چشم یا نابینایی شود، هنگام مشاهده خورشیدگرفتگی از روش‌های ویژه محافظت از چشم یا مشاهده غیرمستقیم استفاده می‌شود. مشاهده تنها فاز کل خورشیدگرفتگی کامل با چشم غیر مسلح و بی‌محافظت، بی‌خطر است. این عمل باید با دقت انجام شود، اگرچه کاهش شدید درخشندگی خورشید با ضریب بیش از ۱۰۰ بار در آخرین دقیقه قبل از کلیت، مشخص می‌کند که چه زمانی کلیت شروع شده‌است و برای آن تغییرات شدید و دیدگاه تاج خورشیدی است که مردم را به سفر به منطقه کلی سوق می‌دهد (فازهای جزئی بیش از دو ساعت طول می‌کشد در حالی که فاز کل می‌تواند حداکثر حداکثر ۷/۵ دقیقه برای هر مکان و معمولاً کمتر طول بکشد). افرادی که تحت عنوان تعقیب‌کننده خورشیدگرفتگی یا کسوف شناخته می‌شوند، حتی به مکان‌های دوردست سفر می‌کنند تا خورشیدگرفتگی‌های مرکزی را مشاهده کنند.