زندگینامه‌ ی خیام نیشابوری

خانواده:نام کاملش غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، معروف به خیام است، در دوران حکومت ترکان سلجوقی بر خراسان در شهر نیشابور به دنیا آمده است پدرش ابراهیم، خیمه دوز بوده است . شرایط زمان خیام: او در دوران حکومت سلجوقیان زندگی می کرد.در دوره ای که فرقه های گوناگون شیعی، سنی، اشعری و معتزلی مشغول بحث ها و مجادلات اصولی و کلامی بودند و در آن دوران فیلسوفان جرات بیان افکار نداشتند . آنها همواره از سوی اقشار مختلف به کفر متهم می شدند.

یادگیری علم و اساتید: از همان کودکی نزد استادانی چون مولوی قاضی محمد، خواجه ابوالحسن انباری، امام موفق نیشابوری و شیخ محمد منصوری در نیشابور و بلخ به فراگیری علم و دانش پرداخت. بیشتر اندیشه های علمی خیام از افکار ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی تاثیر پذیرفته اند. سفر به سمرقند: سال ۴۶۱ در ۲۱ سالگی از نیشابور به سمرقند (شهری در افغانستان امروزی) سفر کرد. در آنجا موفق شد زیر نظر ابوطاهر قاضی القضات سمرقند کتابی درباره معادله ریاضی درجه سوم تحت عنوان “رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقاله” به زبان عربی بنویسد.از آن جایی که با خواجه نظام الملک طوسی رابطه صمیمی داشت این کتاب را به او تقدیم کرد. او نخستین فردی است که توانسته است نشان دهد معادله درجه سوم ممکن است بیش از یک پاسخ داشته باشد یا اصلا پاسخی نداشته باشد.

اثبات خطوط موازی : سال ۴۵۶ در ۱۶ سالگی مهم ترین اثر ریاضی خود به نام “رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس” را برای شرح خطوط موازی و نظریه نسبت ها نوشته است. تنها نسخه کامل باقی مانده از این کتاب در کتابخانه لایدن هلند موجود است، رساله جبر خیام نیز برجسته ترین کتاب جبر تمام سده های میانه است. مهاجرت به اصفهان: شهرت او در علم نجوم و ریاضی چنان پرآوزه شد که در سال ۴۶۱ در ۲۱ سالگی بنا به دعوت جلال الدین ملک شاه سلجوقی و نظام الملک (وزیر) برای سرپرستی رصدخانه اصفهان، به این شهر مهاجرت کرد و به مدت ۱۸ سال در این شهر اقامت داشت. تبحر در علم پزشکی : او در علم پزشکی نیز مهارت داشت و توانسته بود سلطان سنجر (فرزند ملک شاه) را که در کودکی به بیماری آبله مبتلا شده بود را به روش خود درمان کند. از اصفهان تا مرو سال ۴۷۹ در ۳۹ سالگی بعد از درگذشت ملک شاه و کشته شدن نظام الملک مورد بی مهری قرار گرفت و با قطع کمک مالی به رصدخانه، از اصفهان خارج شد اوا به مرور مرو پایتخت جدید سلجوقیان (استانی در ترکمنستان) رفت

علومی که به آن ها تسلط داشت : او تمامی علوم زمانه خود را فراگرفته بود و در ریاضیات، ستاره شناسی، متافیزیک، منطق، فلسفه، موسیقی و ادبیات تبحر داشت و به همه چیزدان مشهور بود . معادله دو جمله ای خیام – نیوتن : مسائلی در حساب از دیگر آثار خیام می باشد که هرگز این کتاب پیدا نشده است .خیام در دیگر آثار خود به آن اشاره کرده که بعدا ثابت شد او در کتاب موفق به تعیین قواعد بسط دو جمله ای پیش از نیوتن شده است که تا سده پیش کسی از آن با خبر نبود. از این رو در بسیاری از کتب دانشگاهی به احترام سبقت وی بر نیوتن این دو جمله ای ها را ” دوجمله ای خیام – نیوتن” نامیده اند. خیام ستاره شناس: خیام از ستاره شناسان برجسته زمان خود بود، او تقویم امروز ایرانی که معروف به تقویم جلالی است را به درخواست سلطان ملک شاه سلجوقی پدید آورده است

خیام ادیب : خیام که امروزه بیشتر به عنوان شاعر در ایران شناخته می شود در زمانه خود به عنوان ریاضی دان و فیلسوف شهرت داشت و گاهی اشعار رباعی می سرود. ولی به خاطر جهل مردم زمانه خود رباعیات او بیشتر به چشم نیامده و هم دوره هایش از شاعری او یاد نکرده اند و تنها یک دسته از دوستان صمیمی اش اشعار او را ثبت کردند. بعد از مرگ و انتشار این اشعار مورد تحسین و برجا ماندن شهرت او تاکنون شده است. خیام موسیقی دان : خیام در کتاب ” القول علی اجناس الذی بالاربعه” مسئله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده بالارونده و یک چهارم پرده را شرح داده است

پیروان خیام : حافظ تحت تاثیر اندیشه های او قرار داشته و شباهت های معنایی زیادی ما بین مفاهیم رباعیات خیام و دیوان حافظ است، صادق هدایت نیز علاقه بسیاری به خیام داشته و پیرو افکار او بوده است. موریس بوشور، آرمان رنو، آندره ژید، دوکامارگو (شاعر اسپانیایی)، ژان لاهور، شارل گرولو، ژان شاپلن و مارک برنارد از جمله شاعران و نویسندگان خارجی هستند که تحت تاثیر افکار خیام قرار گرفته اند

سه یار دبستانی : بنابر روایتی خیام، حسن صباح و نظام الملک سه دوست دبستانی بودند که به یکدیگر قول دادند که اگر هریک از آن ها در بزرگسالی به جایگاهی رسید آن دو نفر دیگر را یاری کند.در آینده خیام شاعر و دانشمند بزرگ شد، حسن صباح رهبر فرقه اسماعلیه گشت و نظام الملک به سیاست مداری و به وزارت حکومت سلجوقیان رسید. به این ترتیب نطام الملک وابتدا فرمانروایی نیشابور را به خیام پیشنهاد کرد که خیام آنرا نپذیرفت به هیمن خاطر نظام الملک دستور داد ماهانه ده هزار دینار به خیام پرداخت کنند. القاب: حکیم، حجه الخلق، امام عصر، جانشین ابن سینا از جمله القابی است که به او داده اند، علماء زمان خودش او را با القابی چون دستور، امام، حکیم، حجه الخلق و فیلسوف می نامیدند.

شهرت جهانی خیام: عمر خیام نیشابوری بیشتر به عنوان شاعر، ریاضیدان و اخترشناس مشهور است تمت اوج شهرت او در دنیا بعد از ترجمه رباعیتاتش توسط ادوارد فیتزجرالد (نویسنده انگلیسی) باز می گردد. بعد بواسطه ترجمه فیتز جرالد، فرانسوی ها نیز با ترجمه رباعیات خیام در معرفی این دانشمند ایرانی در جهان غرب نقش زیادی داشتند. بزرگداشت خیام: ۲۸ اردیبهشت در تقویم ایرانی به عنوان روز بزرگداشت عمر خیام نام گذاری شده است (متن پایانی نامگذاری هایی به اسم خیام هست✨)