جشن مهرگان

ايرانيان در دوران باستان، مراسم و جشن‌های بسياری داشته‌اند و هرماه جشنی برپا می‌کردند؛ در تقویم باستانی ایران، تمامی سی روز ماه، نام‌های خاصی داشتند و در همه ماه‌ها، نام روزی از ماه كه با نام خود ماه مطابقت داشت، مبارک بود و آن روز جشن گرفته می‌شد. در این میان سه جشن نوروز، مهرگان و سده از بزرگ‌ترین جشن‌های ملی به شمار می‌رفتند که در برخی مناطق همجوار ایران و حتی با آمدن اسلام در ایران نیز رایج بودند.

مهرگان که بعد از نوروز دومین جشن مهم ایرانیان بود، هر ساله در ابتدای پاییز برگزار می‌شد. در واقع، در تقویم اوستایی، سال به دو فصل تابستان بزرگ و زمستان بزرگ تقسیم می‌شد؛ که نوروز جشن آغاز فصل تابستان بزرگ و شروع گرما و مهرگان، جشن آغاز زمستان بزرگ و شروع سرما، به شمار می‌رفته است. مهرگان به دو جشن تقسیم می‌شد؛ مهرگان کوچک که در ۱۶ مهر برگزار می‌شد و متعلق به خواص بود و مهرگان بزرگ که در ۲۱ مهر برای عوام برگزار می‌شد.

در مورد علت برپایی جشن مهرگان و نام‌گذاری آن به مهرگان در منابع تاریخی، مطالب متعددی آمده است. برخی نام مهرگان را به مهر یا میترا نسبت می‌دهند. مهر از ايزدان مهمی است که نام او در اوستا آمده و با دوستی و رعايت عهد و پيمان گره خورده و طرفدار راستی و درستی و دشمن دروغ معرفی شده است. از آن جا که الهه مهر از اعتبار و اهمیت والایی برخوردار بوده، در این روز باشکوه‌ترین جشن‌ها برگزار می‌شد. این جشن را در قدیم «متراکانا» می‌گفتند و بعدها به نام «مهرگان» خوانده شد. پس از اسلام نیز به آن «مهرجان» گفتند.

عده‌ای واقع شدن روز مهر در ماه هم‌نامش را دلیل جشن گرفتن آن دانسته‌اند. دلیل دیگری که به این جشن مهرگان می‌گویند و بیشتر معتبر است، قیام کاوه آهنگر و پیروزی بر ضحاک و به پادشاهی نشستن فریدون است. مسعودی در كتاب مروج الذهب درباره پيدايش مهرگان نوشته است: به اعتقاد ايرانيان، يكی از پادشاهان ظالم ايران كه مدتی فرمانروايی كرد، مهر نام داشت و ستمگر بود و چون جان داد، جشن گرفتند. نام وی مهر بود و چون جان داد، مهرجان داد گفتند و اين روز را روز اول زمستان ناميدند.

بلعمی نام مهرگان را مربوط به ماه مهر می‌داند: چون كاوه تاج بر سر افريدون نهاد، روز مهر بود و جشن مهرگان از آن جهت گرفته شد و چون افريدون بر تخت نشست، عدل و داد بگستريد و مهر او اندر جهان منتشر شد.

شعر جشن مهرگان جشن مهرگان در شعر بسیاری از شاعران بازتاب پیدا کرده است و اطلاعات ارزشمندی در مورد مهرگان در اختیار قرار می‌دهند. شاعرانی همچون فردوسی، رودكی، فرخی، دقيقی، عنصری، ناصرخسرو، منوچهری در دیوان خود در مورد این جشن شعر سروده‌اند. رودکی: ملكا جشن مهرگان آمد / جشن شاهان و خسروان آمد جز به‌جای ملحم و خرگاه / بدل باغ و بوستان آمد مورد به‌جای سوسن آمد باز / می به‌جای ارغوان آمد تو جوانمرد و دولت تو جوان / می به بخت تو جوان آمد

منوچهری دامغانی: آمد خجسته مهرگان جشن بزرگ خسروان / نارنج و نار و اقحوان، آورد از هر ناحیه مهرگان آمد، در باز گشاییدش / اندر آرید و تواضع بنماییدش تا وقت مهرگان همه گیتی چو زر بود / از آب تیر ماهی و از باد مهرگان

همان طور که گفتیم جشن مهرگان هر ساله از روز ۱۶ مهر شروع می‌شد و تا ۲۱ مهر ادامه داشت. در واقع آغاز فصل پاییز و شروع سرما موعد برگزاری این مراسم باشکوه بود؛ اما امروز زرتشتیان مهرگان را در ۱۰ مهر جشن می‌گیرند و این اختلاف در مورد همه جشن‌های ایرانی وجود دارد دلیل آن نیز این است که گاه‌شمار باستانی در دوره ساسانیان گاه‌شمار یزدگردی بوده است که تقریبا به گاه‌شمار خورشیدی امروز نزدیک است. در گاه‌شمار یزدگردی جشن‌های ایرانی و همه مناسبت‌ها ثابت بوده‌اند؛ اما بعد از اسلام این گاه‌شمار از بین می‌رود. در گاه‌شمار باستانی ایران تمام ماه‌ها ۳۰ روز داشتند حال آنکه در تقویم امروزی، ماه‌هایی که در نیمه اول سال قرار گرفته‌اند، ۳۱ روز دارند که این اختلاف ۶ روزه باعث شده است تاریخ شروع جشن مهرگان از ۱۶ مهر به ۱۰ مهر منتقل شود.

در کتاب تذکره الحمدونیه در مورد چگونگی برپایی جشن مهرگان در زمان ساسانیان آمده و نشان می‌دهد مراسم خاصی برای آن برپا می‌شده است: انوشيروان در روز مهرگان، سفره‌ای پهن می‌كرد و اهل مملكت را به حضور می‌پذيرفت. در اين پذيرايی، غذا صرف می‌شد و پس از غذا شراب می‌آوردند؛ بعد از آن هم اهل موسيقی حاضر می‌شدند و به طرب می‌پرداختند. همچنين‌، آجيل و تنقلات در ظرف‌های طلايی و نقره‌ای به مجلس آورده می‌شد. حتی از جام‌های طلايی به وزن هزار مثقال در اين جلسات صحبت به ميان آمده است به‌علاوه، در عهد باستان و در روز مهرگان، پادشاه عوام را به حضور می‌پذيرفت و به شكايت آنان رسيدگی می‌كرد و امور مردم را سروسامان می‌داد؛ حتی در مواردی پند و اندرز بزرگان را می‌شنيد و در اداره امور از آن بهره می‌گرفت.

جشن مهرگان مانند سایر جشن‌های ایرانی آداب و رسوم خاص خود را داشت. این جشن در ایران باستان در طی چندین روز برگزار می‌شد؛ در حالی که در سراسر ماه، شادمانی و سرور برقرار بود و عامه و خواص در این جشن به شادی و پایکوبی و دادن هدیه به یکدیگر می‌پرداختند. در این ایام مردم به استقبال پاییز و مهر می‌رفتند. جلوی در خانه را آب‌پاشی و جارو می‌کردند و به نظافت خانه‌های خود می‌پرداختند. سپس لباس‌های ارغوانی رنگ می‌پوشیدند و با شاباش نبشته‌های که مانند کارت‌ تبریک‌های امروزی است، به دیدن یکدیگر می‌رفتند. این شاباش نوشته‌ها را عطر و بویی خوش می‌زدند و در لفافه‌ای زیبا می‌پیچیدند. طعام‌ها، خوراکی‌ها و نوشيدنی‌های خاصی نیز آماده می‌شد. خواندن سرود، شعر، دکلمه و نواختن موسیقی نیز از جمله کارهایی است که انجام می‌دادند.

در جشن مهرگان همچون سفره هفت سین نوروز، سفره مهرگانی یا خوان مهرگانی پهن می‌کردند. این سفره که بر گرد آتشدان پهن می‌شد، به رنگ ارغوانی بود و در آن از انواع میوه‌ها، شیرینی و خوراکی‌ها، شربتی از عصاره هوم یا هَئومَه که با شیر رقیق شده و نان مخصوص لورک قرار می‌دادند و میوه‌هایی چون انار، سیب، ترنج، بی یا به، ترنج، سنجد، انگور سفید، کُنار، زالزالک، ازگیل و خرمالو وجود داشت. آجیل ویژه‌ای هم از هفت خشکبار از جمله مغز گردو، بادام، پسته، فندق، تخمه، توت خشک، انجیر خشک و نخودچی درست می‌کردند. از دیگر خوردنی‌های این سفره آشی به نام هفت غله است که با ترکیبی از گندم، برنج، جو، نخود، عدس، ماش و ارزن تهیه می‌شود. کاسه‌ای پر از گلاب، آب، سرکه، برگ آویشن، گل‌های بنفشه و نازبو یا ریحان نیز قرار می‌دادند. سرمه‌دان، آینه، اسفند و عود و همچنین گل همیشه شکفته که پیرامون آن را با شاخه‌هایی از سرو، مورد و گز تزیین می‌کردند نیز زینت‌بخش سفره مهرگانی بود.

امروزه همچنان در بین زرتشتیان برخی از نقاط کشور مثل یزد، کرمان، اصفهان و شیراز جشن مهرگان برگزار می‌شود. در این جشن، ابتدا جلوی در ورودی آتشکده از مهمانان با ظرف شیرینی و آینه استقبال می‌شود که از آیین‌های کهن ایرانیان است. میهمانان گلاب را در کف دست ریخته و به‌صورت می‌کشند و در آینه نگاه کرده و سپس نقلی برداشته و وارد آتشکده می‌شوند. موبدان و موبدیاران در کنار خوان مهرگانی نشسته و همراه با شرکت‌کنندگان به نیایش اهورمزدا و سخنرانی و بزرگداشت ایزد مهر و جایگاه او در بین زرتشتیان می‌پردازند. گات‌هاخوانی، شعرخوانی برگزاری مسابقات و اعطای جایزه به برندگان و اجرای نمایش داستان کاوه آهنگر و پیروزی فریدون بر ضحاک بر اساس کتاب شاهنامه نیز از دیگر کارهایی است که انجام می‌شود. در پایان جشن مهرگان، مانند دیگر مراسم و جشن‌هایی که بین زرتشتیان برگزار می‌شود، مهمانان با انواع خوردنی‌ها و خوراکی‌ها مثل آجیل، میوه، آش و سیروک (نان روغنی زرتشتی) که در سفره مهرگانی گذاشته می‌شود و در هنگام نیایش‌خوانی تبرک شده است، پذیرایی می‌شوند.

در گذشته در منطقه‌ای چون یزد، آیین قربانی کردن گوسفند برای ایزد مهر انجام می‌شد و از رسوم رايج و ضروری بود؛ به‌گونه‌ای‌كه بره‌ای را از بدو تولد،‌ نذر مهر ايزد می‌كردند و به‌خوبی و همراه با آدابی پرورش می‌دادند. رسم قربانی آن‌قدر اهميت داشت كه خانواده‌های فقير‌، در مهرگان،‌ در صورت عدم توانايی مالی‌، مرغی قربانی می‌كردند و به اين خاطر مهرگان‌شان را مهرايزد مرغی می‌خواندند؛ ولی در حال حاضر عمل قربانی كردن در روز مهرگان منسوخ شده است. جالب است بدانید برخی از مراسم‌های امروزی را یادگار باقی‌مانده از مهرگان باستان می‌دانند. جشن شروع سال تحصیلی جدید دانشگاه تهران که هر ساله در مهر گرفته می‌شود و برگزاری آیین قالی‌شویی مشهد اردهال کاشان، نمونه‌ای از آن‌ها است. مهرگان پس از نوروز بزرگ‌ترین جشن ایرانیان باستان بود و در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای ثبت جهانی آن در یونسکو انجام شده است.

فریدون چو شد بر جهان کامگار / ندانست جز خویشتن شهریار به رسم کیان تاج‌وتخت مهی / بیاراست با کاخ شاهنشهی به روز خجسته سر مهرماه / به سر برنهاد آن کیانی کلاه زمانه بی‌اندوه گشت از بدی / گرفتند یک سر ره ایزدی می روشن و چهره‌ی شاه نو / جهان گشت روشن سر ماه نو بفرمود تا آتش افروختند / همه عنبر وزعفران سوختند پرستیدن مهرگان دین اوست / تن‌آسانی و خوردن آیین اوست کنون یادگار است ازو ماه مهر / بکوش و به رنج ایچ منمای چهر