سازها در ایران باستان

قدیمی‌ترین ساز زهی، جهان را می‌توان چنگ در نظر گرفت. قدمت چنگ را می‌توان به شش هزار سال پیش نظر گرفت، چنگ در ابتدا در استان خوزستان یافت شده است که به همراه آن نقش‌های باستانی‌ای پیدا شده است که نشان می‌دهد نوازندگان چنگ در ایران غالبا زنان بوده اند. شیوه نواختن چنگ با انگشتان است و از تکنیک هشت انگشتی در دنیا برای نواختن آن استفاده می‌شده است اما در ایران باستان این شیوه نواختن ده انگشتی بوده است. شکل چنگ به شکل مثلث است و با توجه به ابعاد آن تعداد سیم‌های آن می‌تواند متفاوت باشد که تعداد سیم‌های آن بین 19 تا 47 سیم است. البته شکل امروزی چنگ در دنیا تغیر زیادی نداشت است و مدل‎‌های اروپایی آن دارای پدال نیز هستند.

عود یا بربت یکی از مشهور‌ترین و محبوب‌ترین ساز‌های مورد استفاده در ایران بوده است که اوج رواج استفاده از آن به زمان حکومت‌های اسلامی برمی‌گردد. از آن‌جایی بدنه این ساز را چوب تشکیل می‌داده است، اقوام عرب آن را عود نامیده‌اند عود در زبان عربی به معنی چوب است. البته در زمانی که این ساز در ایران استفاده می‌شده است به دلیل آن‌که یک ساز زخمه‌ای زهی بوده است به آن رود نیز می‌گفته‌اند. رود در زبان فارسی نیز به سیم‌هایی که در ساز‌ها استفاده می‌شده است نیز گفته می‌شده است. شیوه نوازندگی این ساز به وسیله مضراب بوده است و برای نواختن آن از مضراب‌هایی استفاده می‌شده است که از استخوان حیوانات ساخته می‌شده است امروزه انواع مختلفی از مضراب‌ها برای نواختن عود استفاده می‌شود. ساختار عود به شکلی است که دارای بدنی بزرگ و نسبتا گرد است که دسته کوتاهی دارد که روی بدنه آن را یک لایه دیگر چوب مشبک قرار می‌گیرد که بر روی آن خرک ساز نصب می‌شود. همینطور نیز این ساز دارای ده سیم یا پنج جفت سیم می‌باشد.

داستان ساخته شدن سه‌تار بسیار جالب است. نقل است که دراویش در مراسمات خود از ساز‌هایی چون دف و تار و … استفاده می‌کرده‌اند اما به مرور زمان و با مخالفت حاکمان وقت با دراویش و ممنوع کردن نواختن ساز یا حمل و نقل آن دراویش به فکر ساخت سازی افتاده‌اند که بتوانند از آن در مراسمات خود استفاده کنند و بتوانند آن را به راحتی حمل کنند. بنابراین آن‌ها اقدام به ساخت سه‌تار کردند. سازی سبک و کوچک که به راحتی می‌توانستند آن را در زیر لباس خود پنهان کنند و از آن استفاده کنند. سه تار دارای چهار سیم از جنس برنز و فولاد است. صدای آن ظریف و تا حدی غمناک است. شیوه نواختن ساز سه تار به وسیله انگشت اشاره و با ناخن است. این ساز هنوز هم از سازهای ایرانی پرطرفدار است.

دف، گونه‌ای از سازهای کوبه است که از گذشته‌های دور در ایران رواج داشته است. دف یا دایره تقریبا یکسان هستند و تفاوت جزئی آن‌ها در اندازه آن‌هاست. دف کمی از دایره بزرگتر است. دف شامل یک دایره چوبی می‌باشد که در پشت آن از حلقه‌های فلزی جهت صداسازی استفاده می‌شود و روی آن را پوسته‌ای از جنس پوست حیوانات تشکیل می‌دهد. دف یک ساز کوبه‌ای و ریتمیک است که بیشتر در مناطق کرد نشین رواج داشته است و از آن برای حفظ ریتم و وزن موسیقی استفاده می‌شده است البته از دف نیز در تکنوازی نیز استفاده می‌شده است. دف از سازهای ایرانی پرطرفدار است.

توجه به پیشینه‌های تاریخی قدمت کمانچه را می‌توان تقریبا برای قبل از سده چهارم هجری در نظر گرفت. شکل ظاهری کمانچه شامل: یک کاسه گرد است که غالبا از جنس چوب توت است و بر روی آن یک پوسته قرار می‌گیرد که بر روی آن پوسته خرک را نصب می‌کنند البته در کمانچه خرک به طور کامل و عمود بر دسته نصب نمی‌شود و دارای زاویه‌ای جزئی نیز می‌باشد. دسته کمانچه لوله‌ای شکل و تو پر است که بر روی آن یک لوله خالی با حفره‌ای در میان آن وجود دارد. دسته ساز فاقد پرده است و در انتهای آن یک قبه وجود دارد. طول این ساز معمولا بیشتر از هشتاد سانتی متر نمی‌شود و از شاخه سازهای زهی می‌باشد که به وسیله یک کمان یا آرشه که معمولا جنس آن آرشه یا کمان از چوب با سیم‌هایی از جنس مو حیوانا است نواخته می‌شود. به همت سازمان میراث فرهنگی امروزه این ساز در لیست جهانی ثبت یونسکو قرار دارد.​