تاریخچه فرش ایرانی

هنر فرش بافی یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین هنرها در میان ایرانیان است. چنان‌که قدیمی‌ترین فرش در جهان را اثری ایرانی و متعلق به دوره هخامنشیان می‌دانند. نکته اینجا است که این هنر در ضمن اصالت و قدمت هرروز اقبال بیشتری را میان ملل و فرهنگ‌های مختلف پیدا می‌کند. زیبایی طرح و نقش یکی از عوامل اصلی در ماندگاری این هنر است که هنرمندان ایرانی با رعایت نکات زیبایی شناختی در متن و حاشیه فرش، فرش ایرانی را به اثری بی‌نظیر تبدیل کرده‌اند. ایرانیان همواره به استفاده از فرش‌های دستباف در منازل خود رغبت نشان داده‌اند و سعی کرده‌اند با استفاده از این هنر بی‌نظیر، زیبایی و گرمای بیشتری را به منازل خود ببخشند. فرش‌های ایرانی انواع متفاوتی دارند که شناخت آن‌ها به انتخاب درست و متناسب هنگام خرید کمک می‌کند. این مقاله تلاش دارد با معرفی بهترین فرش‌های ایرانی، انواع فرش و انواع نقوش آن، شما را با این هنر اصیل ایرانی بیشتر آشنا کند

فرش ایرانی نمادی از هنر، نبوغ، فرهنگ و اصالت است. ایرانیان از پیشگامان بافندگی فرش ‌بوده‌اند که در طول زمان با دقت نظر، خلاقیت و سلیقه، این هنر را به درجه‌ای از کمال رسانیده‌اند که می‌توان از آن به‌عنوان معرف فرهنگ و هنر ایرانی یاد کرد. اولین شواهد مستند در مورد هنر ایرانیان در فرش بافی را می‌توان در متون چینی مربوط به ساسانیان (۲۲۴-۶۴۱م) جستجو کرد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که استفاده از فرش از دوران هخامنشیان متداول بوده است نباید از یاد برد که غالبا مواد مصرفی در فرش از جمله پشم، ابریشم، پنبه و... طی زمان پوسیده می‌شوند و این مسئله کار باستان‌شناسان و تاریخ‌شناسان در معرفی قدمت فرش را دشوار می‌کند. با این حال شواهد و مستندات تاریخی بیانگر وجود فرش‌‌های باشکوه در دربار هخامنشی‌ است؛ چنانکه گفته می‌شود اسکندر مقدونی با مشاهده فرش‌های باشکوه ایرانی در پاسارگاد، متعجب شد و به وجد آمد. در زمان سلطنت سلجوقیان و ایلخانیان نیز فرش بافی به‌عنوان هنری ارزشمند و تجارتی پر سود رواج داشته است؛ به‌گونه‌ای که گفته می‌شود مساجد آن دوره پوشیده از فرش‌های ارزشمند ایرانی بوده‌اند. نقل قول‌های تاریخی بسیاری گواه قدمت و اصالت این هنر تاریخی است.

در دربار هخامنشیان فرش‌هایی پهن بوده است که به‌علت پوسیدگی هر چند وقت یک بار تعویض می‌شوند و فرش‌های دیگری جایگزین آن‌ها می‌شوند. کنت کروشا، باستان‌شناس اروپایی، نیز در این مورد نوشته است: در تاریخ عهد باستان ایران به دوره‌ای برمی‌خوریم که در آن تخت جمشید توسط اسکندریون به آتش کشیده می‌شود و فرش‌های مجلل و باشکوه هخامنشیان در آتش می‌سوزد. رودنکو نیز دراین‌باره نوشته است: اسکندر جلوی تخت شاهی خود فرش‌هایی ظریف‌بافت، اما پرگوشت پهن می‌کرده است.

قدیمی‌ترین فرش جهان قالی پازیریک نام دارد که در سال‌های ۱۳۲۶ تا ۱۳۲۸ خورشیدی توسط یک باستان‌شناس روس در گور یخ‌زده یکی از فرمانروایان سکایی کشف شد و به‌دلیل محل کشف آن، در «دره پازیریک» روسیه، چنین نام‌گذاری شد. در کنار این قالی اشیای باستانی دیگری نیز وجود داشت. این قالی از جنس پشم و به‌شکل مربعی است که هر ضلع آن ۱٫۹۸ متر طول دارد.

قالی پازیریک منقوش به یک حاشیه گل‌دار و تصاویر سوارکاران، آهوهای در حال چرا و جانوران افسانه‌ای با سر عقاب و بدن شیر است. سرگی رودنکو، کاشف این قالیچه، پس از بررسی ساختار فرش و نگاره‌های آن متوجه شباهت زیاد نقش‌مایه‌های این فرش با نقش‌برجسته‌های تخت جمشید شد. اگرچه بیشتر پژوهشگران این قالی را متعلق به دوره پارت‌ها یا مادها می‌دانند، همچنان درباره قدمت واقعی این فرش نظریه‌های متفاوتی وجود دارد. قالی پازیریک امروزه در موزه آرمیتاژ سن پترزبورگ نگهداری می‌شود

نقوش فرش ایرانی اگر بخواهیم دسته‌بندی کاملی از نقش فرش‌های ایرانی ارائه دهیم، می‌توانیم به تقسیم‌بندی زیر اشاره کنیم:🟥طرح‌های آثار باستانی و اسلامی🟥طرح‌های شاه عباسی طرح‌های اسلیمی🟥طرح‌های اقتباس شده🟥طرح‌های بندی🟥طرح‌های افشان🟥طرح‌های بته جقه🟥طرح‌های ترکمن🟥طرح‌های درختی🟥طرح‌های گل فرنگ🟥طرح‌های شکار گاهی🟥طرح‌های خشتی🟥طرح‌های ماهی🟥طرح‌های گلدانی🟥طرح‌های هندسی🟥طرح‌های محرمات🟥طرح‌های محرابی🟥طرح‌های تلفیقی🟥طرح‌های عشایری

نمادهای فرش ایرانی آگاهی به نمادها و سمبل‌های فرش ایرانی می‌تواند درک روشن‌تری را از این هنر برای مخاطبان به ارمغان بیاورد. در ادامه به معرفی برخی از نمادهای پرتکرار در فرش ایرانی می‌پردازیم. نگاره گل تکه به‌شکل یک هشت‌ضلعی نزدیک به بیضی که بیان‌گر شجاعت و سرسختی افرادی است که در کوهستان‌ها زندگی می‌کنند. این نماد در اصل به‌معنای بز کوهی است. نگاره الماس، در شرق بیانگر مذهب است و در ترسیم به‌همراه اشعه‌هایی کشیده شده به‌سمت بیرون بافته می‌شود. نگاره قچاق نیز به‌معنای قوچ است و آن را به دو شکل تمام اندام و شاخ‌های قوچ می‌بافند. این سه نگاره غالبا در فرش‌های ترکمن ترسیم می‌شوند و نزد بافندگان ترکمنی اهمیت زیادی دارند. نگاره پرنده از جمله نگاره‌های پرتکرار و پرطرفدار در میان بافندگان و مخاطبان است. پرنده علاوه بر آن که در هنر ایرانی جایگاهی شایان توجه دارد در ادبیات نیز به‌شدت مورد توجه است. ترسیم سیمرغ در فرش‌های ایرانی که پیام آور وصل است، به فرش‌ها جلوه و معنای خاصی می‌بخشد. البته نباید از یاد برد که این نگاره با نگاره مرغ و درخت (دو مرغ نشسته بر یک شاخه درخت) کاملا متفاوت است. در این نگاره درخت را زندگی تعبیر می‌کنند. در این نگاره غالبا مرغ‌ها رو‌به‌روی هم و در پاره‌ای از موارد پشت به هم نشسته‌اند.

نگاره درخت بولوردی، از جمله نقش‌های انحصاری شهر شیراز است که البته طی سال‌های اخیر در مناطق دیگری از ایران نیز مورد توجه و استفاده واقع شده است. دهکده بولوردی در دامنه کوهسار شمال باختری شهر شیراز قرار دارد. این نشانه بیانگر صلابت، ایستادگی، سایه‌گستری و تواضع است.

نماد سواستیکا، یکی از کهن‌ترین نقش‌های ایرانی است که به آن خورشید آریایی نیز گفته می‌شود، در ایران به‌منزله شادکامی و خوشبختی معنا می‌شود. این نماد پیش از دوره هخامنشی، بازوان خمیده و منحنی داشته است؛ اما رفته رفته خطوط و اشکال هندسی آن تغییر کردند. برخی از کارشناسان، نماد خورشید آریایی را منشا و سرمشق بسیاری از طرح‌ها و نمادهای دیگر می‌دانند.