قدیمی‌ترین دانشگاه‌های ایران کدامند؟

دانشگاه جندی شاپور دانشگاه «گُندی ‌شاپور» یا همان جندی شاپور اولین دانشگاهی است که در کشور تاسیس شده وقدمت آن نیز به سال ۵۲۹ میلادی باز می‌گردد. در این دانشگاه علوم تجربی و ادبیات آموزش داده می‌شد. به دنبال تعطیلی فرهنگستان (مدرسه فلسفه) آتن، دانشمندان و حکیمان یونانی به شهر گندی ‌شاپور مهاجرت کردند و پادشاه وقتِ ساسانی با تکریم و احترام، آن ‌ها را پذیرفت. به تدریج دانشگاه گندی ‌شاپور تبدیل به مجمعی شد که دانشمندان ایرانی در کنار دانشمندان یونانی، هندی و رومی به فعالیت ‌ها و پژوهش ‌های علمی می‌پرداختند. در زمان انوشیروان این دانشگاه توسعه یافته و بیمارستانی برای تدریس علم طب به وجود آمد. پس از ورود اسلام به ایران و به خصوص پس از سقوط بنی امیه به دست ایرانیان و روی کار آمدن عباسیان، راه برای نفوذ فرهنگ ایرانی در دل فرهنگ اسلامی فراهم شد و مراکز علمی ایران در اواسط قرن دوم هجری اهمیت خود را باز یافتند. از آغاز قرن چهارم و در طول قرن پنجم تحولاتی در تشکیلات آموزش و پرورش ایران به وجود آمد و مساجد از شکل ساده خود خارج و در آن ها حوزه‌های علمیه و اتاق هایی برای سکونت طلبه ها ایجاد شد که از همه منظم تر مدارس بود با نام نظامیه که توسط خواجه نظام الملک توسی در سراسر کشور پهناور ایران با برنامه ای خاص و واحد اداره می شد. از عصر قاجاریه نظام آموزش و پرورش ایران دچار تحولات اساسی شد و به علت مبادلات سیاسی ایران با کشورهای اروپایی مکتب خانه‌ها و مدارس سنتی جای خود را به مدارس نوین دادند که همه وارداتی و اروپایی بودند. مدرسه دارالفنون در سال ۱۲۲۸ هجری شمسی توسط امیر کبیر با رشته‌های مهندسی، داروسازی، طب و جراحی، توپخانه، پیاده نظام، سواره‌نظام و معدن شناسی تاسیس شد. براساس دستور ناصر الدین شاه، معلمان دارالفنون موظف بودند در رشته مربوط به خود کتابی بنویسند و یا یک کتاب خارجی را به فارسی ترجمه کنند. دارالفنون گرچه توسعه نیافت اما تجربه مغتنمی پیش روی کسانی که در آرزوی آشنایی ایرانیان با دانش‌های جدید و پیشرفت‌های اروپائیان در صنعت، اقتصاد، سیاست و… بوده‌اند، قرار داد دانشگاه جندی شاپور در سال ۲۰۱۷، با سابقه ۱۷۵۰ ساله در یونسکو ثبت شده است. این دانشگاه که اکنون تنها بقایایی از آن در اطراف شهر دزفول برجای مانده، در سوم نوامبر ۲۰۱۷ قدیمی‌ترین دانشگاه جهان اعلام شده است.

مدرسه عالی و دانشگاه شهید مطهری بنای مدرسه‌عالی شهید مطهری تحت نام مدرسه‌عالی سپه‌سالار توسط مرحوم میرزا حسین‌خان سپه‌سالار در سال ۱۲۵۷ شمسی بر اساس نهاد وقف بنیان نهاده شد و پس از مدتی وقفه در سال ۱۲۶۱ شمسی اتمام پذیرفت. این مدرسه باهدف بهره‌گیری از علوم جدید در پیشبرد معارف اسلامی در سال ۱۲۷۱ شمسی آغاز به کار و مطابق وقف نامه طلاب این مدرسه فقه، اصول و علوم معقول و منقوا را فرا می‌گرفتند. محل اولیه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران در زمان تأسیس (سال ۱۳۱۳ شمسی) تحت عنوان دانشکده معقول و منقول در مدرسه‌عالی سپه‌سالار قرار داشت. در سال ۱۳۴۸ شمسی و به موجب تبصره ۲ ماده واحده قانون تعیین ارزش تحصیلی فارغ‌التحصیلان مدرسه‌عالی سپه‌سالار برنامه آموزشی دوره مدرسی علوم دینی مدرسه‌عالی سپه‌سالار در سطح لیسانس در دو رشته «علوم قرآن و فقه اسلامی» و «کلام و حکمت اسلامی» مورد تأیید معاون آموزش و علوم انسانی وزارت علوم و آموزش عالی وقت قرار گرفت. این روند تا انقلاب شکوهمند اسلامی ادامه داشت. پس از انقلاب و با شهادت استاد مطهری (ره)، مدرسه‌عالی سپه‌سالار به مدرسه‌عالی شهید مطهری تغییر نام یافت؛ و با حکم رهبر کبیر انقلاب حضرت امام خمینی (رضوان‌الله تعالی علیه) آیت‌الله امامی کاشانی به عنوان تولیت این مدرسه منصوب شد. در فروردین‌ماه ۱۳۸۹ با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی دانشگاه شهید مطهری نامیده شد.

دانشگاه افسری امام علی (ع) دانشگاه افسری امام علی (ع) با نام قدیمی مدرسه صاحب منصبی از قدیمی‌ترین مراکز آموزش عالی در سطح کشور است که در ۱۴ آذر ماه سال ۱۳۰۰ تشکیل شده است. از سال ۱۳۱۴، مدرسه صاحب منصبی به دانشکده افسری تغییر نام داد و به آموزش کلاسیک و نوین افسران نیروهای سه‌گانه با محوریت نیروی زمینی در رسته‌های پیاده، سواره، توپخانه و بعدها مهندسی و اردونانس پرداخت. دوره آموزش در دانشکده افسری ابتدا دو سال بود و دانشجویان در سال اول دروس عمومی نظامی و از سال دوم با تعیین رسته، دروس تخصصی مربوطه را فرا می‌گرفتند. این دانشگاه به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی، از سال 1367 با توسعه ساختار و فعالیت‌های آموزشی به دانشگاه افسری تغییر نام داده و مدت دوره نیز به سه سال افزایش یافت. از سال ۱۳۷۵ نیز با اخذ مجوز از فرمانده معظم کل قوا (مد ظله العالی) به دانشگاه افسری امام علی (ع) تغییر نام داده و در سال 1399 نشان عالی دانشگاه فداکار به این دانشگاه اعطا گردید. هم اکنون دانشگاه افسری امام علی (ع) نزاجا دارای چهاردانشکده و یک مرکز مطالعات است.

دانشگاه خوارزمی شاید باورتان نشود اما اولین دانشگاه در دوران معاصر دانشگاه تهران نیست؛ بله دانشگاه خوارزمی است. دارالمعلمین مرکزی در سال تحصیلی ۱۲۹۷-۱۲۹۸ تاسیس و به خانه‌ای برای تربیت معلم در ایران تبدیل شد. این مدرسه در ﺳﺎل ۱۳۰۷ ﺑﻪ داراﻟﻤﻌﻠﻤﯿﻦ ﻋﺎﻟﯽ و در ﺳﺎل ۱۳۱۲ ﺑﻪ داﻧﺸﺴﺮای ﻋﺎﻟﯽ ارﺗﻘﺎ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﺳﭙﺲ در ﺳﺎل ۱۳۱۳ ﯾﻌﻨﯽ در دوره ﺗﺄﺳﯿﺲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان؛ ﺿﻤﻦ اﯾﻨﮑﻪ ﺧﻮد ﻫﺴته اوﻟیه داﻧﺸﮕﺎه را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورد، ﺟﺰﺋﯽ از دو داﻧﺸﮑﺪه آن ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﯽآﻣﺪ. ﺑﺨﺶ ادﺑﯿﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽاش ﺟﺰو داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت و ﺑﺨﺶ ﻋﻠﻮم ﭘﺎﯾﻪاش ﻧﯿﺰ ﺟﺰو داﻧﺸﮑﺪه ﻋﻠﻮم داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺷﺪ. در ﺳﺎل ۱۳۳۴ داﻧﺸﺴﺮای ﻋﺎﻟﯽ ﺑﺎوﺟﻮد ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان، ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد، ﮐﺎر ﺗﺮﺑﯿﺖ دﺑﯿﺮ در دو ﺣﻮزه اوﻟﯿﻪ؛ ﯾﻌﻨﯽ «ﺑﺨﺶ ادﺑﯿﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ» و «ﺑﺨﺶ ﻋﻠﻮم ﭘﺎﯾﻪ» را رأﺳا ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ. ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ داﻧﺸﺴﺮای ﻋﺎﻟﯽ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان منحل نشود و ﻓﻠﺴفه وﺟﻮدی و ﮐﯿﺴﺘﯽ ﺧﺎص ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ کند؛ ﺗﺎاﯾﻨﮑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺼﻮب ﺳﺎل ۱۳۳۸ در ﻣﺠﻠﺴﯿﻦ، اﺳﺘﻘﻼل او را ﺑﻪرﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺖ. در ﺳﺎل ۱۳۴۲ ﻫﯿﺌﺖ وزﯾﺮان ﻃﺒﻖ ﯾﮏ ﻣﺎده واﺣﺪه ﻋﻨﻮان «ﺳﺎزﻣﺎن ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﻌﻠﻢ و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ» ﺑﻪ این دانشگاه داد. این دانشسرا در سال ۱۳۵۳ به دانشگاه تربیت معلم تبدیل شد و در شمار چندین دانشگاه کشور در آن زمان قرار گرفت. از دهه هشتاد مجموعه «معلم و مدیر و راهنمای آموزش و پرورش» مأموریتگرا بود که وظیفه تربیت عوامل دست به دست هم داد و این دانشگاه را به عبور از فلسفه وجودی و تاریخی خود سوق داد. در سال ۱۳۹۰ مأموریت‌های آموزشی و پژوهشی دیگری نیز فراتر از تربیت معلم برعهده این دانشگاه گذاشته شد و به یادبود یکی از دانشمندان بزرگ، «دانشگاه خوارزمی» نام گرفت.

دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی در حال حاضر بسیاری از دانشجویان از پراکندگی دانشکده‌های مختلف دانشگاه خوارزمی گلایه دارند؛ اما جالب است بدانید هسته اولیه دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی دانشکده مخابرات بوده که در سال ۱۳۰۷ شمسی در محل فعلی دانشکده مهندسی برق دانشگاه تأسیس و در سال ۱۳۱۸ اساسنامۀ آن به تصویب مجلس شورای ملی وقت رسیده است. دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی با ساختار فعلی، در سال ۱۳۵۹ و به‌دنبال تصویب ستاد انقلاب فرهنگی طی ادغام ۹ مرکز آموزش عالی با عنوان مجتمع فنی و مهندسی، بنیاد نهاده شد و سپس در سال ۱۳۶۲ نام آن به «دانشگاه فنی و مهندسی» تغییر یافت. تغییر نهایی نام دانشگاه به عنوان فعلی، به سال ۱۳۶۷ برمی‌گردد.

دانشگاه تهران پردیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی در مساحتی به وسعت ۲۱ هکتار تاسیس شد. این دانشگاه از جنوب به خیابان انقلاب، از شمال به خیابان پور سینا و از شرق و غرب به ترتیب به خیابان‌های قدس و ۱۶ آذر محدود است. در همین حال پانزدهم بهمن‌ماه ۱۳۱۳ لوح یادبود تاسیس دانشگاه با حضور مقامات دولتی در محلی که اکنون پلکان جنوبی دانشکده پزشکی است در دل خاک به امانت گذاشته شد. طراحی پردیس دانشگاه را موسیو گدار معمار فرانسوی بر عهده گرفت. وی نخست طرح خیابان‌های اطراف و داخل دانشگاه را ارائه کرد و پس از تایید در پانزدهم بهمن ۱۳۱۳، عملیات اجرایی با کاشت نهال‌های درختان سایه گستر و باشکوه چنار در کنار خیابان‌ها آغاز شد. تاسیس دانشگاه تهران که با آغاز آشنایی جدی ایرانیان با مغرب زمین مقارن افتاده بود این دانشگاه را به بستر اصلی ارتباط با تمدن مغرب زمین و علوم جدید تبدیل کرد. در این مجموعه ساختمان دانشکده‌های هنرهای زیبا، ادبیات و علوم انسانی، علوم، فنی، حقوق و علوم سیاسی، پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی و ساختمان کتابخانه مرکزی که از مهم‌ترین کتابخانه‌های کشور به شمار می‌آید - و مسجد دانشگاه واقع شده است. سازمان مرکزی دانشگاه، اداره امور دانشجویی، مرکز بهداشت و درمان دانشجویان، دانشکده محیط زیست، جغرافیا، و… نیز در خیابان‌های اطراف دانشگاه قرار دارند. دانشکده‌های علوم اجتماعی، علوم تربیتی، کوی دانشگاه، اقتصاد، الهیات و معارف اسلامی به ترتیب در امیرآباد شمالی و خیابان مطهری واقع شده‌اند. همچنانکه شماری دیگر از دانشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی دانشگاه تهران در بیرون از تهران در شهرهای قم، کرج، پاکدشت، ساری، چوکا و نشتارود واقع شده‌اند. در سال ۱۳۷۰ هجری دانشکده‌های پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی از دانشگاه تهران جداً شدند و دانشگاه علوم پزشکی تهران را تشکیل دادند.

دانشگاه صنعت نفت فعالیت‌های آموزشی در سطوح عالی در صنعت نفت ایران به‌ صورت رسمی در سال 1318 با تاسیس آموزشگاه فنی آبادان شروع شد. با توسعه این آموزشگاه، نام آن به دانشکده فنی آبادان و سپس به دانشکده نفت آبادان (Abadan Institute of Technology) تغییر یافت. با توجه به گسترش فعالیت‌های آموزشی دانشکده نفت آبادان و نیاز کشور به تربِیت نیروهای متخصص در صنایع نفت و گاز، این دانشکده در سال 1368 به دانشگاه صنعت نفت ارتقا یافت. در سال 1335 با تغییر سیستم‌ آموزشی در صنعت نفت کشور که متأثر از زمان و شرایط موجود بود، نام آموزشگاه به دانشکده فنی آبادان تغییر یافت. برنامه‌های آموزشی بر روی رشته مهندسی عمومی متمرکز شد و دانشجویان از سال چهارم دبیرستان و از طریق امتحان ورودی و مصاحبه، پذیرفته می‌شدند. سال 1340 آخرین سال پذیرش دانشجو در این دوره بود که دانشجویان به مرور تا سال 1345 فارغ‌التحصیل شدند. در سال 1341 مجدداً با تغییر برنامه‌های آموزشی، نام دانشکده فنی آبادان نیز به دانشکده نفت آبادان تغییر یافت. برنامه جدید تحصیلی نیز در رشته مهندسی نفت در گرایش‌های پالایش، اکتشاف و معدن و همچنین رشته بازرگانی و علوم اداری در گرایش‌های مدیریت و حسابداری تدوین شد. در این دوره نیز برنامه‌های آموزشی، شامل تحصیل توأم با کارآموزی بود که سه سال آموزش تمام وقت و یک سال کارآموزی در واحدهای مختلف صنعت نفت را در بر می‌گرفت. دانشجویان در پایان تحصیل با درجه کارشناسی فارغ‌التحصیل و عموماً در صنعت نفت استخدام می‌شدند. از سال 1345 تا 1359 بنا به نیاز صنعت نفت، برخی از رشته‌ها راه‌اندازی و یا از گردونه برنامه‌های آموزشی خارج شدند. با شروع جنگ تحمیلی، چون امکان استقرار دانشکده در آبادان غیرممکن بود، ابتدا در سال 1360 دانشکده به گچساران منتقل شد. به دنبال بازگشایی دانشگاه‌ها در آذر ماه 1361 فعالیت‌های آموزشی دانشکده پس از یک‌سال فعالیت در گچساران، در سال 1362 به مکان فعلی دانشکده نفت اهواز منتقل شد. در سال 1368، پس از پایان شرایط جنگی در کشور با صدور مجوز تأسیس دانشگاه صنعت نفت از طرف وزارت فرهنگ و آموزش عالی، کلیه موسسات آموزشی موجود در وزارت نفت تحت پوشش دانشگاه قرار گرفتند. برای وزارت نفت نیز این فرصت فراهم شد تا در راستای تحقق اهداف مورد نظر صنعت و بر اساس مقررات شورای عالی انقلاب فرهنگی و مجوز شورای گسترش وزارت فرهنگ و آموزش عالی ضمن پوشش دادن واحدهای آموزشی موجود در صنعت نفت، اقدام به تأسیس دیگر مراکز علمی، آموزشی و پژوهشی در سطوح مختلف کند. از آن جمله می‌توان به تأسیس دانشکده مهندسی شیمی و پتروشیمی شهید تندگویان آبادان در بهمن ماه سال 1370 در محل قبلی دانشکده نفت آبادان و مرکز تحقیقات دانشگاه صنعت نفت در سال 1371 در محل دانشکده نفت اهواز اشاره کرد.