خسوف (ماه گرفتگی)

وقتی زمین ضمن گردش در مدار خود، بین ماه و خورشید قرار بگیرد، سایه‌ی زمین روی ماه می‌افتد و خسوف یا ماه‌گرفتی رخ می‌دهد. اگر تمام قرص ماه در سایه زمین فرو رود، می‌گوییم خسوف یا ماه‌گرفتگی کامل است. اما اگر زمین تنها بر بخشی از قرص ماه سایه بیاندازد، می‌گوییم خسوف یا ماه‌گرفتگی جزئی است.

اکر بخواهم بیشتر توضیح بدم به فرو رفتن ماه در سایه‌‌ی زمین، خسوف یا ماه‌گرفتگی می‌گوییم. سایه زمین زمانی روی ماه می‌افتد که خورشید و زمین ماه هم‌راستا شوند و زمین بین خورشید و ماه قرار بگیرد. در این‌صورت سایه‌ای که در اثر تابش خورشید، پشت زمین تشکیل می‌شود، روی ماه می‌افتد و ما موقتا ماه را سرخ‌فام یا خاکستری می‌بینیم. وقتی زمین ضمن گردش در مدار خود، بین ماه و خورشید قرار بگیرد، سایه‌ی زمین روی ماه می‌افتد و خسوف یا ماه‌گرفتی رخ می‌دهد. اگر تمام قرص ماه در سایه زمین فرو رود، می‌گوییم خسوف یا ماه‌گرفتگی کامل است.

اما اگر زمین تنها بر بخشی از قرص ماه سایه بیاندازد، می‌گوییم خسوف یا ماه‌گرفتگی جزئی است. چنانچه ماه وارد نیم‌سایه‌ی زمین شود، می‌گوییم ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای است.

به فرو رفتن ماه در سایه‌‌ی زمین، خسوف یا ماه‌گرفتگی می‌گوییم. می‌دانیم که وقتی خورشید به جسمی می‌تابد، پشتِ جسم، سایه تشکیل می‌شود. به همین ترتیب، وقتی نور خورشید به زمین می‌تابد، در سمتی از زمین که پشت به خورشید است، سایه شکل می‌گیرد. و می‌دانیم که ماه حول زمین در گردش است و زمین نیز حول خورشید می‌گردد. لذا در مواقع خاصی از سال، خورشید و زمین و ماه هر سه هم‌راستا می‌شوند؛ یعنی موقتاً روی خط فرضیِ مستقیمی جای می‌گیرند و چون زمین بین خورشید و ماه حائل می‌شود، طبیعتاً ماه دقایقی در سایه‌ی زمین فرومی‌رود که به آن خسوف یا ماه‌گرفتگی می‌گوییم. وقتی ماه وارد سایه زمین شود، تمام یا قسمتی از آن موقتا تیره می‌شود و رنگش به سرخی می‌گراید.

ماه‌گرفتگی فقط زمانی رخ می‌دهد که خورشید، زمین و ماه در یک راستا باشند. لذا ماه‌گرفتگی فقط زمانی اتفاق می‌افتد که قرص ماه کامل باشد. اما عکس قضیه همیشه درست نیست؛ یعنی هر بار که قرص ماه کامل ‌شود، الزاما خسوف رخ نمی‌دهد، زیرا مدار ماه نسبت به صفحه مداری زمین حدود ۵ درجه شیب‌ دارد. درنتیجه، بیشتر اوقات ماه کامل بی‌آنکه وارد سایه‌ی زمین شود، از شمال یا جنوب سایه زمین عبور می‌کند و خسوف رخ نمی‌دهد.

وقتی خورشید به زمین می‌تابد، پشت‌ِ زمین دو نوع سایه تشکیل می‌شود؛ یکی «سایه کامل» و دیگری «نیم‌سایه». سایه (umbra): به بخشی از سایه که در اثر مسدود شدن کامل منبع نور در پشت جسم تشکیل می‌شود، سایه یا سایه کامل می‌گوییم. نیم‌سایه (penumbra): به بخشی از سایه که در اثر مسدود شدن تنها بخشی از منبع نور در پشت جسم تشکیل می‌شود، نیم‌سایه می‌گوییم.

نوع یا وسعت خسوف (ماه‌گرفتگی) به ورود تمام یا قسمتی از ماه به یکی از دو نوع سایه فوق بستگی دارد. خسوف یا ماه‌گرفتگی ۳ نوع است: ۱-ماه‌گرفتگی کامل ۲-ماه‌گرفتگی جزئی ۳-ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای

تصویر ۲. انواع خسوف (ماه‌گرفتگی): خسوف کامل، خسوف جزئی و خسوف نیم‌سایه‌ای