فهم چیست؟

فهم چیست؟ما همواره سعی داشتیم ابژه های مختلف را فهم کنیم.ولی نفس فهم به چه معناست؟

بدین منظور باید به علم هرمنوتیک رجوع کنیم.علم هرمنوتیک(به فارسی:علم تاویل)علمی برای کشف پیام ها،نشانه های یک متن یا پدیده است.هرمنوتیک بر دو دسته است:جدید و قدیم.نقطه اشتراک این دو،مسئله ی فهم است.مسئله ی هرمنوتیک به طور کلی فهم است،چه جدید چه قدیم.اما نقطه افراز این دو در آن است که در هرمنوتیک قدیم،عقیده بر آن بود که یک حقیقت ثابت وجود دارد و ما باید بدان دست یابیم.حالا،علم هرمنوتیک به شیوه های مختلف فهم یک پدیده می پرداخت.اما مسئله ی هرمنوتیک جدید،خود نفس مسئله ی فهم است.تعریف ما از فهم چیست؟

در تاریخ فلسفه،این مورد،مورد بحث فلاسفه ی زیادی بوده.فلاسفه ای همچون رنه دکارت،جان لاک و دیوید هیوم،جهان و ذهن را دو مقوله ی جدا از هم در نظر می گرفتند.به این معنا که ابژه ی جهان نامی وجود دارد،و سوبژه ای خارج از این ابژه به نام ذهن.(در فلسفه،سوبژه(به انگلیسی:subject)موجودی دارای آگاهی ذاتی یا تشخیص است که ابژه(به انگلیسی:object)را مشاهده میکند.ابژه مشاهده شونده است.)که این ذهن مثل یک سبد است که به وسیله ی استدلال و شهود،تنها میتواند تصاویری از ابژه را فهم کند.در صورتی که مارتین هایدگر میگفت این فهم متافیزیکی است و لیاقت وجود،بیشتر از اینهاست. او انسان را دازاین میدانست(به فارسی:برجا هستی،آنجا هستی،به انگلیسی:Existence)هایدگر عالم را نه مجموعه ای از اشیا و موجودات بلکه شبکه ی نسبت های دازاین با وجود میداند و در عالم بودن را به عنوان یکی از عناصر دازاین میدانست.(فلسفه ی هایدگر بشدت پیچیده تر و گسترده تر از آن است که پرداختن کامل به آن کار من باشد)

فلسفه ی مدرن فهم را زیر سوال میبرد.بگذارید مثالی برای شما بزنم.بیایید یک موضوع برای فهم مشخص کنیم.به عنوان مثال،قلم.قلم چیست؟اگر از من بپرسید،میگویم خودکار.حالا پانصد سال پیش میرویم و سوال را تکرار میکنیم.احتمالا خواهیم شنید،پر.حالا همین سوال را از یک خطاط بپرسیم.احتمالا خواهیم شنید،قلم نی.آیا این سه نفر متفق القولند؟خیر.آیا اشتباه میکنند؟خیر.آیا به حقیقت رسیده اند؟بله.پس حقیقت یکسان نبود.یا یک مثال دیگر.سیب چیست؟میتوان گفت میوه ای که از آن تغذیه میشود.حالا اگر همین سوال را از شخصی بکنیم که از ابتدای زیستنش،تنها مواجه ی او با سیب،این بوده که شخصی از آن برای صدمه زدن به دیگری استفاده کرده است،آیا نخواهیم شنید سلاح؟آیا هر یک از این دو اشتباه میکنند؟خیر

همینجاست که پرسپکتیویسم(به فارسی:نسبیت گرایی)مطرح میشود.ببینید،هر یک از ما انسانها تحت تاثیر زبان،فرهنگ،تربیت،خانواده،محیط زندگی و حتی تفکرات آزاد و شخصی خودمان،دچار چارچوب ها و قاموس های فکری شدیم‌.زیست بدون این قاموس ها نا ممکن است.تنها حالتی که میتوان به مسئله ای بدون قاموس اندیشید،آن است که اصلا ندانیم راجع به چه می اندیشیم!تحت تاثیر همین قاموس ها،انسان هنگام تفکر در رابطه با مسائل مختلف درگیر محدودیت هایی است و محدودیت هر انسان با دیگری متفاوت است.در واقع،تحت تاثیر همین محدودیت ها،ممکن است به تعداد خوانندگان یک متن،تفسیر و فهم از آن موجود باشد.همانطور که گفته شد،انسان محدودیت تفکر دارد،یعنی آسمان افکار بی سقف هم نیست.حالا دو سوال متفاوت مطرح میشود،یک،اینکه آیا هر برداشتی از مسئله ای صحیح است،و دو،آنکه سقف آسمان افکار کجاست؟این دو سوال،چندان هم نامربوط نیستند.

ابتدا به سوال اول می پردازیم.آیا هر برداشتی از یک مسئله صحیح است؟اگر بله،چگونه میتوان درست و غلط را افراز کرد؟ببینید دوستان،ما چهار نوع استدلال داریم:استنتاج،استقرا،قیاس تمثیل و استنتاج بهترین تبیین.استنتاج،یعنی به همان شکل که ثابت میکنیم زوایای داخلی مثلث صد و هشتاد درجه است،از چند فرض کلی به یک حکم جزئی می رسیم.استقرا،یعنی با تکیه بر تجربه به نتیجه برسیم.نحوه ی استدلال علوم تجربی به این شکل است.قیاس تمثیل یعنی دو چیز مشابه داشته باشیم و ویژگی های آنها را به هم نسبت دهیم.استنتاج بهترین تبیین،یعنی چند سناریوی مختلف را بررسی کنیم و منطقی ترین آنان را انتخاب کنیم.یعنی شیوه ی کار کارآگاه ها.حالا بین این چهار مورد،تنها موردی که در صورت استدلال صحیح،سنتز صد در صد صحیح است،استنتاج است.یعنی مثلا میدانیم تمام در های خانه ی x باز است.همچنین میدانیم در y در خانه ی x قرار دارد.پس در y باز است.هر برداشتی مبنی بر بسته بودن این در اشتباه است.ولی مسئله اینجاست که مسائلی که در ساحت فلسفه و شناخت با آن مواجهیم،غالبا یکسری مسائل خشک و صفر و یکی نیستند که استنتاج کنیم و نتایج قطعی بدست بیاوریم.خارج از ساحت استنتاج،هیچ نتیجه ی قطعا صحیحی وجود ندارد(اینو نگه دارید،بعدا بهش می رسیم.)مثال میزنم.آیا قانون علیت را قبول دارید؟اینکه هر معلولی علتی دارد؟به نظر بدیهی است.اما ما با چه استدلالی به این نتیجه رسیدیم؟استقرا.تجربه این مورد را به ما اثبات نموده است.اما به نقل از دیوید هیوم،آیا ما از ازل تا ابد بوده ایم و تمام علت ها و معلول های هستی را دیده ایم که سنتز ما صد در صد صحیح باشد؟حالا برای اینکه جالبترش هم بکنیم،اثبات شده در ابعاد کوانتومی،انرژی از هیچ بوجود می آید و به هیچ می پیوندد.این یعنی معلول بی علت و علت بی معلول‌.قانونی که چنین بدیهی می نمود،به همین سادگی زیر سوال رفت.بحث مرتبط میشود به سوال دوم،مرز های فهم کجاست؟و با توجه به اظهارات،آیا اصلا میتوان مسئله ای را فهم کرد یا خیر؟

برای پاسخ به این سوال باید کمی از بحث دور شویم.کمی دورتر برویم و ،گریزی بزنیم به امانوئل کانت و کتاب مشهورش،نقد عقل محض،یکی از پیچیده ترین مکتوبات تاریخ فلسفه.پیش از کانت،مفهوم فهم به دو مکتب تجربه گرایان و خرد گرایان تقسیم می شد.خرد گرایان،مثل افلاطون،اسپینوزا و دکارت،معتقد بودند که فهم و شناخت تنها به وسیله ی خرد میسر است،در حالی که تجربه گرایان مثل هابز،لاک و هیوم بر آن بودند که چنین دیدی دایره ی شناخت انسان را بشدت محدود میکند و تنها با شهود میتوان به فهم دست یافت.اما کانت میگفت خرد،مانند قالبیست که شهود باید در آن قرار گیرد تا فهم حاصل شود.فهم بدون حضور یکی ممکن نیست.به همین جهت کانت میگفت مسائل غیر قابل شهود،مثل جهان بعد از مرگ همواره در هاله ای از ابهام باقی خواهند ماند.همچنین میگفت نفس جهان برای انسان غیرقابل درک است.چرا که تنها مسیر ارتباط انسان با جهان،خرد و شهود است که همانطور که اشاره شد،معیوب و محدودند.فرض کنید کودکی از ابتدای تولدش،یک عینک با شیشه های قرمز روی چشم داشته باشد و خود از آن بی اطلاع باشد.آیا جز آن است که هر آنچه او خواهد دید،طیف های مختلفی از رنگ قرمز خواهد بود؟انسان نیز،به واسطه ی درک معیوب خود،نه نفس جهان را،که بازتابی از حقیقت این جهان در خود است را می فهمد.به همین دلیل،همانطور که گفته شد،تنها حالت رد صد در صدی یک مسئله،رد استنتاجی آن است.در هر مسئله ای غیر از آن،هیچ قطعیتی وجود ندارد.چرا که بازتاب درونی حقیقت انسان،ممکن است صد و هشتاد درجه با نفس هستی متفاوت باشد.سوال بعدی اینجاست،اکنون که دست ما از حقیقت نفس هستی کوتاه است،چرا نباید فلسفه و علم را کنار بگذاریم؟

فرض کنید درون قصر بشدت پر عظمتی،یک مورچه هستید که در حیاط این قصر لانه ای دارید.مهم نیست که قصر چقدر پر ابهت و زیبا باشد،شما توسط درک خود محدود شده اید و به همین جهت تنها چیزی که برای شما مهم است و زیست شما را تحت شعاع قرار میدهد،همان کاشی کوچک ترک خورده ایست که در آن لانه کرده اید.اینکه نفس حقیقت چیست،تاثیری بر زیست ما ندارد.این بازتاب همان حقیقت درون ماست که زیست ما را تحت شعاع قرار میدهد.مهم نیست نفس حقیقت چقدر پر معنا و پر زرق وبرق باشد،ما،به عنوان یک انسان بازتابی که از آن میبینیم پوچ و تو خالیست.نفس حقیقت،شاید حتی مهم هم نباشد،ما فلسفه می ورزیم تا همان بازتاب حقیقت در خودمان را ببینیم و آنچه ما را در بر میگیرد را بشناسیم.

نکته ی بعد آنکه حالا که فهم ما محدود است،پس میتوان به هر چیزی باور داشت؟مثلا گفت کارما وجود دارد،و در پاسخ به درخواست استدلال،مطالب گفته شده را مرور کرد و به نتیجه رسید که کارما وجود دارد.خیر دوستان،چنین نیست.به این میگویند مغالطه ی تعمیم ناروا یا شتابزده.این که فهم محدود است،دلیلی بر آن نیست که ما استدلال کردن را کنار بگذاریم،خیر.باور به هر چیزی نیازمند استدلال است.بله فهم انسان محدود است و واقعا ممکن است کارما حقیقت داشته باشد ولی صرف وجود احتمال برای باور به چیزی کافی نیست.تصور کنید شخصی به شما میگوید یک کودک دو ساله که هیچ درکی از زبان ندارد را پشت کیبوردی نشانده اند،و او صرفا با ترکیبی تصادفی از فشردن دکمه ها،به شاهنامه ی فردوسی رسیده است.هنگامی که شما میگویید چنین چیزی نا ممکن است و درخواست استدلال میکنید،او در پاسخ میگوید احتمالش وجود دارد.دروغ هم نگفته است.ولی صرف اینکه احتمال چیزی وجود دارد استدلال محکمی نیست.اگر برای اثبات مسائلی که استدلالی برای آن نداریم،صرفا ادعا کنیم که فهم انسان محدود است،پس ممکن است،پس وجود دارد،در این حالت فلسفه نورزیدیم،صرفا ماله کشیدیم.