تقویم دوره ای دوازده حیوانی

از جمله تقویمهای کهن و مشهور و در عین حال پیچیده عالم، تقویم دوره‌ای دوازده حیوانی است. در میان دانشمندان اسلامی این تقویم به نامهای تاریخ ترک، تاریخ ترکستان، تاریخ خُتن، اُیغور و یا تاریخ ترکان مشهور است.قدیمی‌ترین اثری که از وجود این تقویم در میان اقوام ترک آسیای مرکزی خبر می‌دهد در آثار ابوریحان بیرونی است. وی از این تقویم در دو کتاب خود که مربوط به نجوم است یاد می‌کند؛ اما می‌نویسد نه بر مقادیر و نه بر معنی و نه بر کیفیات این ماهها آگاهی پیدا نکردم.

دیدگاه ابوریحان و دیگر دانشمندان درباره نامگذاری سال ها به نام حیوان نامهایی که ابوریحان در کتاب خود از نام ماههای تقویم دوازده حیوانی یاد می‌کند، درست همان اسامی است که امروزه در کشور ترکیه برای این تقویم و این حیوانات کاربرد دارد که این امر نشانگر اصیل بودن نامهای ترکی این ماهها است. خواجه نصیرالدین از اولین کسانی است که اطلاعات فراوانی از این تقویم در اختیار می‌گذارد.

امروزه بسیاری از پژوهشکران بر این باورند که آشنایی با این تقویم در میان تمام اقوام آسیای شرقی، جنوب شرق و جنوب هندوستان وجود داشته و هر یک با کمی تفاوت نام دوازده حیوان را به ماههای دوازده گانه سال خویش نسبت داده‌اند و اکنون نیز در اکثر این کشورها نام حیوانات در این تقویم به صورت دوره‌ای در نامگذاری سالها مورد استفاده است. در بسیاری از کشورها که این تقویم و ادوار ان به صورت سالیانه مورد توجه است، مردم بر این باورند که وقایعی که هر سال رخ می‌دهد و افرادی که در هر سال بدنیا می‌ایند تحت خصوصیات حیوانی که بر آن سال حاکم است قرار دارند. در افغانستان و ایران نیز چنین باورهایی همواره مورد توجه عوام بوده است. این تقویم از قرن هفتم هجری به بعد در خراسان نیز مورد توجه و استفاده بوده است. به مانند بسیاری از کشورها که تحت تاثیر این تقویم قرار گرفته‌اند، در نامگذاری سالها به حیوانی خاص تأثیر پذیرفته است.

در این تقویم بعد از یک دوره دوازده ساله، اسامی حیوانات و سال منسوب به آنها از نو تکرار می‌شود. علاوه بر سال، ماههای دوازده‌گانه نیز به نام این حیوانات نامگذاری شده است.مثلا آغاز دوره ای که با نام موش است، ماه اول آن موش و … خواهد بود. در شعری نام این ماهها به ترتیب چنین آمده است: موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار////زین چهار که بگذری نهنگ اید و مار وانگاه به اسب و گوسفند است حساب//// حمدون(میمون) و مرغ و سگ و خوک آشکارریشه و خاستگاه این گاه‌شماری و علت تأثیرگذاری این دوازده جانور خاص بر سرنوشت زمین و انسان، به یک افسانهٔ کهن بودایی بازمی‌گردد: روزی بودا در آغاز سال نو، همۀ جانوران را به نزد خویش دعوت کرد، امّا از میان همۀ جانوران، تنها دوازده جانور دعوت بودا را جدّی گرفتند و به محضر او رفتند